ഉപേന്ദ്രവജ്ര (വൃത്തം)

ത്രിഷ്ടുപ്ഛന്ദസ്സിലുള്ള ഒരു വൃത്തമാണ് ഉപേന്ദ്രവജ്ര. ഒരു വരിയിൽ മൂന്ന് അക്ഷരം വീതമുള്ള മൂന്ന് ഗണങ്ങളും രണ്ട് ഗുരുവും ചേർന്ന് വരുന്ന വൃത്തമാണിത്. ഉപേന്ദ്രവജ്ര ഒരു സംസ്കൃതവൃത്തമാണ്. സംസ്കൃതത്തിൽ ഇത് ഉപേന്ദ്രവജ്രാ (उपेन्द्रवज्रा) എന്നറിയപ്പെടുന്നു.

ലക്ഷണം

“ ഉപേന്ദ്രവജ്രക്ക് ജതം ജഗംഗം ”

ലക്ഷണം സംസ്കൃതത്തിൽ:

“ उपेन्द्रवज्रा जतजास्ततो गौ।

ഉപേന്ദ്രവജ്രാ ജതജാസ്തതോ ഗൗ।

”

ജഗണം, തഗണം, ജഗണം രണ്ട് ഗുരുക്കൾ എന്നിവ ക്രമത്തിൽ വരുന്നത് ഉപേന്ദ്രവജ്ര. ഇന്ദ്രവജ്രയും ഉപേന്ദ്രവജ്രയും തമ്മിൽ അല്പവ്യത്യാസമേ ഉള്ളൂ. പാദാദ്യാക്ഷരം ഗുരുവായാൽ ഇന്ദ്രവജ്ര. ലഘുവായാൽ ഉപേന്ദ്രവജ്ര. ബാക്കിയെല്ലാം തുല്യം. ഒരു ശ്ലോകത്തിൽ ഈ രണ്ടു വൃത്തങ്ങളും കലർന്നുവരുമ്പോൾ 'ഉപജാതി'യാകുന്നു. ഇന്ദ്രവജ്രയുടെയും ഉപേന്ദ്രവജ്രയുടെയും ഉപജാതിയുടെയും ലക്ഷണവും ഉദാഹരണവും ഒറ്റ ശ്ലോകത്തിൽ ഒതുക്കിയിരിക്കുന്നൂ കേരളപാണിനി വൃത്തമഞ്ജരിയിൽ-

“ 'കേളിന്ദ്രവജ്രക്കു തതംജഗംഗം

ഉപേന്ദ്രവജ്രക്കു ജതംജഗംഗം

അത്രേന്ദ്രവജ്രാംഘ്രിയുപേന്ദ്രവജ്ര

കലർന്നുവന്നാലുപജാതിയാകും ,

”

ഈ ശ്ലോകത്തിലെ ഒന്നും മൂന്നും പാദങ്ങൾ ഇന്ദ്രവജ്ജ്രയും രണ്ടും നാലും പാദങ്ങൾ ഉപേന്ദ്രവജ്ജ്രയുമാണ്. എന്നാൽ ഒരുശ്ലോകത്തിൽ ഈ രണ്ടുവൃത്തങ്ങളും കലർന്നു വന്നതുകൊണ്ട് ശ്ലോകത്തിന്റെ വൃത്തം ഉപജാതിയാണ്.

കൊടുങ്ങല്ലൂർ കൊച്ചുണ്ണി തമ്പുരാന്റെ കാന്തവൃത്തം എന്ന ഗ്രന്ഥത്തിലെ ലക്ഷണം

“ ചിതത്തോടാദ്യത്തിലെഴുന്ന വർണ്ണ-
മതാര്യശീലേ!ലഘുവായി വന്നാൽ
ഇതെൻപ്രിയേ!നൂനമുപേന്ദ്രവജ്ര-
യതെന്നു ചൊല്ലുന്നു കവീശ്വരന്മാർ
”

ഇന്ദ്രവജ്രയിൽ പറഞ്ഞതുപോലെ 3, 6, 7, 9, എന്നീസ്ഥാനത്തുള്ള അക്ഷരങ്ങൾ ലഘുവാക്കണം. എന്നാൽ ഒന്നാമത്തെ അക്ഷരവും ലഘുവാക്കിയാൽ അത് ഉപേന്ദ്രവജ്രയാകും.

ഉദാഹരണങ്ങൾ

ഉദാ:-1

“ ഗമിക്ക നീ ചെന്നിഹ കണ്ടുപോന്നാൽ

നമുക്കു വേണ്ടുന്നതു നല്കുമല്ലോ
രമയ്ക്കു ചേതോഹരനായ കാന്തൻ
ക്ഷമിക്കുമോ നമ്മുടെ ദീനഭാവം - (ശ്രീകൃഷ്ണചരിതം)

”

ഉദാ:-2

“ സ്മിതം നിറം മാധുരി ചന്തമംഗ

മൃദുത്വമെന്നുള്ള ഗുണങ്ങളാലേ
പ്രിയേ ചിരം രൂപഗുണാനുരൂപം
ശരിയ്ക്കുനീയോർക്കിലുപേന്ദ്രവജ്ജ്ര - (നാട്യശാസ്ത്രം)

”

ഇവകൂടി കാണുക

• വൃത്തം (വ്യാകരണം)
• ഇന്ദ്രവജ്ര
• ഉപജാതി

{{ചട്ടം|വൃത്തമഞ്ജരിയിലെ • ‎അനപായം • അനുഷ്ടുപ്പ് • ‎അനംഗശേഖരം • ‎അന്നനട • ‎അപരവക്ത്രം • ‎അപരാജിത • ‎അപരാന്തിക • അമല • ‎അമലതരം • ‎അമൃതധാര • ‎അലസ • ‎അലോല • ‎അവനി • ‎അർണ്ണം • ‎അർണ്ണവം • ‎അർദ്ധകേക • ‎അശ്വഗതി • അശ്വഗതി • അശ്വലളിതം • ‎അസംബാധ • ആഖ്യാനകി • ‎ആപാതാളിക • ആപീഡം • ആര്യ • ‎ആര്യാഗീതി • ‎ഇക്ഷുദണ്ഡിക • ‎ഇന്ദുവദന • ഇന്ദ്രവജ്ര • ഇന്ദ്രവംശ • ഉജ്ജ്വല • ഉജ്ജ്വലം • ഉത്പലമാലിക • ‎ഉദീച്യവൃത്തി • ‎ഉദ്ഗത • ‎ഉദ്ഗീതി • ‎ഉപഗീതി • ഉപചിത്രം • ഉപചിത്രം • ഉപജാതി • ‎ഉപമാലിനി • ‎ഉപസർപ്പിണി • ഉപസ്ഥിത • ‎ഉപസ്ഥിതം • ഉപസ്ഥിതപ്രചുപിത • ഉപേന്ദ്രവജ്ര • ഉർവശി • ‎ഊനകാകളി • ഊനതരംഗിണി • ‎ഏല • ഔപച്ഛന്ദസികം • കന്യ • കന്യ • കന്യകാമണി • കബരി • ‎കമനീയം • ‎കമലദിവാകരം • ‎കമലാകരം • ‎കമലാക്ഷം • ‎കരകമലം • കരുണാകരം • ‎കരംഭം • കലിക • ‎കലേന്ദുവദന • കല്യാണി • കളകാഞ്ചി • കളത്രം • ‎കാകളി • കാന്ത • കാമക്രീഡ • കാരീരം • ‎കുമാരി (ത്രിഷ്ടുപ്ഛന്ദസ്സ്) • ‎കുമാരി (ശക്വരീച്ഛന്ദസ്സ്) • ‎കുമുദിനി • ‎കുമുദ്വതി • കുലപാലം • കുവലിനി • കുസുമമഞ്ജരി • കുസുമിതലതാവേല്ലിത • ‎കുസുമവിചിത്ര • കൃശമദ്ധ്യ • കേക • ‎കേതുമതി • കേരളി • കോകരതം • ക്രൗഞ്ചപദ • ക്രൗഞ്ചപദം • ക്ഷമ • ‎ഖഗ • ‎ഗംഗ • ഗാഥ • ‎ഗിരിശിഖരം • ‎ഗിരിസാരം • ‎ഗീതി • ‎ഗുണജാലം • ‎ഗുണസദനം • ‎ഗുരു • ഗൗരി • ‎ചഞ്ചരീകാവലി • ‎ചണ്ഡവൃഷ്ടിപ്രയാതം • ‎ചന്ദനസാരം • ചന്ദ്രരേഖ • ‎ചന്ദ്രലേഖ • ‎ചന്ദ്രലേഖ • ‎ചന്ദ്രവർത്മ • ‎ചപലാവക്‌ത്രം • ‎ചപലാര്യ • ‎ചമ്പകമാല • ‎ചാരണഗീതം • ചാരുഹാസിനി • ‎ചിത്രപദ • ചിത്രലേഖ • ചിത്രവൃത്ത • ഛാന്ദസി • ‎ജഗതീതിലകം • ജഘനചപല • ‎ജലധരനീലം • ജലധരമാല • ‎ജലോദ്ധതഗതി • ജീമൂതം • ജ്വാല • ‎തടിനി • തനുമദ്ധ്യ • തന്വി • തരംഗിണി (വൃത്തം) • ‎തരംഗിണി • തവിപുല • ‎താമരസം • തോടകം • ത്രിഖണ്ഡിക • ദക്ഷിണാന്തിക • ‎ദളം • ‎ദിശ • ‎ദൂഷണഹരണം • ദോധകം • ദ്രുതകാകളി • ‎ദ്രുതഗതി • ‎ദ്രുതപദം • ‎ദ്രുതമദ്ധ്യ • ദ്രുതവിളംബിതം • ‎ധരണി • ധാരാനന്ദിനി • ‎ധീരലളിത • ‎ധൃതകുതുകം • ‎നതോന്നത • ‎നർക്കുടകം • ‎നവതാരണ്യം • ‎നവമാലിക • നവിപുല • ‎നാഗരികം • നാരാചിക • ‎നാരി • ‎നിശ • നൃപതിലലാമം • പഞ്ചചാമരം • പത്ഥ്യ • പത്ഥ്യാര്യ • ‎പത്ഥ്യാവക്‌ത്രം • ‎പത്രലത • ‎പദചതുരൂർദ്ധ്വം • പരാവതി • പരിണാമം • ‎പരിമളം • പര്യസ്തകാഞ്ചി • ‎പല്ലവിനി • പാത്രം (വൃത്തം) • ‎പുടം • പുളകം • പുഷ്പിതാഗ്ര • പൃത്ഥ്വി • പൃത്ഥ്വി • ‎പ്രചിതകം • ‎പ്രഥമപദം • ‎പ്രഭ • പ്രഭദ്രകം • പ്രഭദ്രകം • ‎പ്രമദ • ‎പ്രമാണിക • ‎പ്രമിതാക്ഷര • ‎പ്രമുദിതവദന • പ്രവൃത്തകം • ‎പ്രഹരണതിലകം • ‎പ്രഹർഷിണി • ‎പ്രാച്യവൃത്തി • ‎പ്രിയംവദ • ‎ഫലമുഖി • ‎ഭദ്രക • ഭദ്രകം • ഭദ്രവിരാൾ • ‎ഭദ്രിക • ഭവതരണം • ഭവസാരം • ഭവിപുല • ഭാരതി • ഭുജംഗപ്രയാതം • ഭുജംഗവിജൃംഭിതം • ഭ്രമരവിലസിതം • ‎ഭ്രമരാവലി • ‎മകരന്ദിക • മഞ്ജരി • ‎മഞ്ജുഭാഷിണി • ‎മഞ്ജുള • മണികാഞ്ചി • ‎മണിഘൃണി • മണിദീപം • മണിദീപ്തി • മണിമകുടം • മണിമദ്ധ്യം • ‎മണിമാല • മത്ത • മത്തകാശിനി • മത്തമയൂരം • മത്താക്രീഡാ • ‎മത്തേഭം • മത്തേഭവിക്രീഡിതം • ‎മദനാർത്ത • ‎മദനീയം • മദമന്ഥര • ‎മദലേഖ • ‎മദിര • ‎മധുകരകളഭം • ‎മധുമതി • ‎മധുരതരം • ‎മനോരമ വൃത്തം • ‎മന്ദാക്രാന്ത • ‎മയൂരസാരിണി • ‎മരതകനീലം • മല്ലിക • ‎മവിപുല • ‎മഹാമാലിക • ‎മാത്രാസമകം • ‎മാണവകം • മാനിനി • ‎മാരകാകളി • ‎മാല • ‎മാലിനി • ‎മാലതി • ‎മിശ്രകാകളി • മുഖചപല • മൃഗി • മേഘവിഷ്ഫൂർജ്ജിതം • ‎മൗക്തികദാമ • മൗക്തികപംക്തി • മൗക്തികമാല • ‎മംഗളഫലകം • യുഗ്മവിപുല • ‎രത്നാവലി • രഥോദ്ധത • ‎രജനി • രമണം • രമണം • രമണം • രമണി • രമണീയം • രവിപുല • ‎രവിരദനം • രസപാത്രം • ‎രസരംഗം • രുക്മവതി • ‎രുചിരതരം • ലക്ഷ്മി (വൃത്തം) • ‎ലലന • ലലാമം • ‎ലവലി • ലളിത • ലളിത • ലളിതം • ലളിതം • ലളിതപദം • ലളിതശരീരം • ‎ലീലാകരം • വക്ത്രം • ‎വനമാലം • ‎വർദ്ധമാനം • ‎വലജം • ‎വസന്തമാലിക • ‎വസന്തതിലകം • ‎വസുധ • ‎വസുമതി • ‎വാണി • വാണിനി • ‎വാതോർമ്മി • ‎വാനവാസിക • വിതാനം • വിദ്യുത്ത് • വിദ്യുന്മാല • ‎വിപരീതപത്ഥ്യാവക്‌ത്രം • ‎വിപരീതാഖ്യാനകി • ‎വിപുലാര്യ • വിയോഗിനി • വിലാസിനി • ‎വിശ്ലോകം • വൃത്ത • വൃത്തം • ‎വേഗവതി • വേണി • വൈതാളീയം • വൈശ്വദേവി • ‎വംശപത്രപതിതം • ‎വംശയഷ്ടിക • ‎വംശസ്ഥം • വ്യാളം • ശങ്കരചരിതം • ‎ശശധരബിംബം • ശശികല • ശശികല • ‎ശാർദ്ദൂലവിക്രീഡിതം • ശാലിനി • ശിഖരിണി • ‎ശിവം • ശിതാഗ്ര • ‎ശുദ്ധവിരാൾ • ‎ശിശുഭൃത • ‎ശുദ്ധവിരാഡാർഷഭം • ‎ശുഭഗതി • ‎ശുഭചരിതം • ‎ശുഭജാതം • ‎ശൈലശിഖ • ശംഭുനടനം • ‎ശ്യേനിക • ‎ശ്രവണീയം • ശ്രീ • ‎ശ്രീസദനം • ‎സകലകലം • സമാനിക • ‎സമാസമം • സമ്മത • സമ്പുടിതം • സരസ • സരോരുഹം • സരോജസമം • ‎സർപ്പിണി • ‎സലിലനിധി • സംസാരം • സാരവതി • ‎സാരസകലിക • ‎സാരസനയന • ‎സിംഹവിക്രാന്തം • ‎സിംഹവിഷ്ഫൂർജ്ജിതം • ‎സുകൃതം • ‎സുകേസരം • സുഖകരം • ‎സുഖാവഹം • ‎സുദതി • ‎സുഭഗ • സുമംഗല • ‎സുമുഖി • സുമുഖി • സുലലാമം • ‎സുവദന • സുശരീരം • സുഷമ • ‎സൗരഭം • ‎സ്തിമിത • ‎സ്രഗ്ദ്ധര • സ്രഗ്വിണി • ‎സ്വാഗത • ‎സ്ത്രീ • ‎ഹരനർത്തനം • ഹരി • ‎ഹരിണപ്ലുത • ‎ഹരിണപ്ലുതം • ഹരിണി • ഹംസപ്ലുതം • ഹംസമാല • ഹംസരുത • ശുഭജാതം

---

വൃത്തമഞ്ജരി - വിക്കിഗ്രന്ഥശാലയിൽ

തിരുത്തുക

|}