ക്യൂബയിൽ ജനിച്ച കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് വിപ്ലവകാരിയും, പതിറ്റാണ്ടുകളോളം ക്യൂബയുടെ ഭരണത്തലവനും ആയിരുന്ന, ഫിദൽ കാസ്ട്രോ (സ്പാനിഷ് ഉച്ചാരണം: [fiˈðel ˈkastro] ( audio)) എന്നറിയപ്പെടുന്ന, ഫിദൽ അലക്സാണ്ഡ്റോ കാസ്‌ട്രോ റുസ്^[2]. 1926 ഓഗസ്റ്റ് 13-നു ജനിച്ചു , 2016 നവംബർ 25-നു മരിച്ചു. 1959-ൽ ഫുൾജെൻസിയോ ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ ഏകാധിപത്യ ഭരണത്തെ അട്ടിമറിച്ചു കൊണ്ട് ഫിഡൽ അധികാരത്തിലെത്തി. 1965-ൽ ക്യൂബൻ കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടിയുടെ സെക്രട്ടറിയാവുകയും ക്യൂബയെ കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് സോഷ്യലിസ്റ്റ് റിപ്പബ്ലിക് എന്ന് നാമകരണം ചെയ്യുകയും ചെയ്തു. ക്യൂബൻ കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി നിലവിൽ വന്ന 1961 മുതൽ 2011 വരെ അതിന്റെ സെക്രട്ടറിയായിരുന്നു. ക്യൂബയിൽ കാസ്ട്രോയുടെ ഇച്ഛാശക്തിയിൽ വ്യവസായവും വാണിജ്യവും എല്ലാം ദേശീയവൽക്കരിക്കപ്പെട്ടു. ക്യൂബയെ ഒരു പൂർണ്ണ സോഷ്യലിസ്റ്റ് രാജ്യമാക്കാൻ കാസ്ട്രോ ശ്രമിച്ചു. രണ്ട് തവണ ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ചെയർമാനായി അദ്ദേഹം പ്രവർത്തിച്ചിട്ടുണ്ട്.^[3]

ഹവാന സർവ്വകലാശാലയിൽ നിയമം പഠിക്കുമ്പോഴാണ് കാസ്ട്രോ സാമ്രാജ്യത്വവിരുദ്ധ രാഷ്ട്രീയത്തിൽ ആകൃഷ്ടനാകുന്നത്.^[4]^[5] ഡൊമിനിക്കൻ റിപ്പബ്ലിക്കിലും, കൊളംബിയയിലും നടന്ന സായുധ വിപ്ലവത്തിൽ പങ്കെടുത്ത ശേഷമാണ് അദ്ദേഹത്തിന് ക്യൂബയിലെ ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ നേതൃത്വത്തിലുള്ള അമേരിക്കൻ സ്ഥാപിത സർക്കാരിനെ പുറത്താക്കണമെന്ന ആഗ്രഹം ശക്തമായത്. മൊൻകാട ബാരക്സ് ആക്രമണം എന്നറിയപ്പെടുന്ന പരാജയപ്പെട്ട ഒരു വിപ്ലവശ്രമത്തിനുശേഷം കാസ്ട്രോ ജയിലിൽ അടക്കപ്പെട്ടു. ജയിൽ വിമോചിതനായശേഷം, അദ്ദേഹത്തിന് തന്റെ സഹോദരനായ റൗൾ കാസ്ട്രോയുമൊത്ത് മെക്സിക്കോയിലേക്ക് പലായനം ചെയ്യേണ്ടി വന്നു. അവിടെ വെച്ച് ഫിദൽ, റൗൾ കാസ്ട്രോയുടെ സുഹൃത്തു വഴി ചെഗുവേരയെ പരിചയപ്പെട്ടു.^[6]^[7] ചരിത്രപ്രസിദ്ധമായ ക്യൂബൻ വിപ്ലവത്തിലൂടെ കാസ്ട്രോ, ബാറ്റിസ്റ്റയെ പുറത്താക്കി അധികാരം പിടിച്ചെടുത്തു. ഒരു കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് രാഷ്ട്രമായുള്ള ക്യൂബയുടെ വളർച്ച ഇഷ്ടപ്പെടാതിരുന്ന അമേരിക്ക കാസ്ട്രോയെ പുറത്താക്കാൻ ആവുന്നത്ര ശ്രമിച്ചു: ക്യൂബക്കകത്ത് ആഭ്യന്തരപ്രശ്നങ്ങളുണ്ടാക്കി. രാജ്യത്തിനുമേൽ സാമ്പത്തിക ഉപരോധം നടപ്പിലാക്കി. ഇതിനെയെല്ലാം കാസ്ട്രോ അതിജീവിച്ചു. എന്നാൽ ഇത്തരം ആക്രമണങ്ങൾക്കെതിരെ പിടിച്ചുനിൽക്കുന്നതിന് കാസ്ട്രോ റഷ്യയുമായി സഖ്യമുണ്ടാക്കി. അമേരിക്കക്കെതിരേ ആക്രമണം നടത്തുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തോടെ റഷ്യ ക്യൂബയിൽ മിസൈൽ താവളങ്ങൾ പണിഞ്ഞു, ആയുധങ്ങൾ സ്ഥാപിച്ചു. മറ്റൊരു ലോക മഹായുദ്ധത്തിന്റെ വക്കിലേക്കെത്തിയ ഈ സംഭവം ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി എന്നറിയപ്പെടുന്നു^[8].

1965 ൽ സ്ഥാപിതമായ ക്യൂബൻ കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടിയുടെ ജനറൽ സെക്രട്ടറിയായി കാസ്ട്രോ സ്ഥാനമേറ്റു. ക്യൂബയെ ഒരു പൂർണ്ണ സോഷ്യലിസ്റ്റു രാജ്യമായി കാസ്ട്രോ പ്രഖ്യാപിച്ചു.^[9] മുതലാളിത്തത്തെ തകർക്കാനുള്ള എല്ലാ വിപ്ലവമുന്നേറ്റങ്ങളേയും കാസ്ട്രോ പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചു. സോവിയറ്റ് റഷ്യയുടെ തകർച്ചയെ തുടർന്ന് അമേരിക്കക്കെതിരേ പോരാടാനായി കാസ്ട്രോ പുതിയ സഖ്യങ്ങൾ തേടിത്തുടങ്ങി. ലോകത്താകമാനം അമേരിക്കൻ വിരുദ്ധ രാജ്യങ്ങളുടെ ഒരു സഖ്യം അദ്ദേഹം വിഭാവനം ചെയ്തു. ബൊളീവിയ, ക്യൂബ, ഡൊമനിക്കൻ റിപ്പബ്ലിക്, ഇക്വഡോർ തുടങ്ങിയവയുടെ ഒരു സഖ്യം ഇതിനായി രൂപീകരിച്ചു. ഈ സഖ്യം ബൊളിവേറിയൻ അലയൻസ് ഫോർ ദ അമേരിക്കാസ് എന്നറിയപ്പെടുന്നു.^[10] ആരോഗ്യപരമായ കാരണങ്ങളാൽ 2006-ൽ ഔദ്യോഗിക പദവികളിൽ നിന്നും ഒഴിഞ്ഞു. അധികാരം പിൻഗാമിയായിരുന്ന സഹോദരൻ റൗൾ കാസ്ട്രോക്ക് കൈമാറി.

സാമ്രാജ്യത്വ വിരുദ്ധ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ നായകനായും മനുഷ്യസ്നേഹിയായും അറിയപ്പെടുന്ന കാസ്ട്രോയെ ക്രൂരനായ ഏകാധിപതിയായി വിശേഷിപ്പിക്കുന്നവരുമുണ്ട്. കടുത്ത മനുഷ്യാവകാശ ലംഘനം നടത്തിയ ഏകാധിപതിയായിരുന്നു അദ്ദേഹമെന്ന് വിമർശകർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു. ക്യൂബൻ വിപ്ലവത്തിനുശേഷം നടന്ന വിചാരണകളും വധശിക്ഷകളും ഇതിനു തെളിവായി ഇവർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു^[11]. തന്റെ പ്രവൃത്തികളിലൂടെയും തന്റെ രചനകളിലൂടെയും കാസ്ട്രോ ലോകമെമ്പാടുമുള്ള വിവിധ വ്യക്തികളുടെയും സംഘടനകളുടെയും രാഷ്ട്രീയത്തെ വലിയ രീതിയിൽ സ്വാധീനിച്ചിട്ടുണ്ട്..

ആദ്യകാലജീവിതം

ക്യൂബയുടെ തലസ്ഥാനമായ ഹവാനയിൽ നിന്ന് 800 കി.മി. അകലെയുള്ള ബിറാനിലെ ഒരു ധനിക കർഷക കുടുംബത്തിലാണ് കാസ്ട്രോ ജനിച്ചത്. എയ്ഞ്ചൽ കാസ്ട്രോ അർഗീസാണ് പിതാവ്, അമ്മ ലിനാ റുസ് ഗൊൺസാൽവസ് (സെപ്റ്റംബർ 23, 1903 – ഓഗസ്റ്റ് 6, 1963). അച്ഛൻ എയ്ഞ്ചൽ കാസ്ട്രോ അർഗീസ് സ്‌പെയിനിൽ നിന്ന് കുടിയേറിയ തൊഴിലാളി ആയിരുന്നുവെങ്കിലും പിൽക്കാലത്ത് സമ്പന്നനായ ഒരു കൃഷിക്കാരനായിക്കഴിഞ്ഞിരുന്നു. അർഗീസിന് ഒന്നിലധികം ഭാര്യമാരുണ്ടായിരുന്നു. തന്നേക്കാൾ 30 വയസ്സോളം പ്രായം കുറഞ്ഞ ഒരു വീട്ടുവേലക്കാരിയായിരുന്ന ലിന റുസ് ഗോൺസാൽവസ്സുമായും അർഗീസ് ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചു.^[12]. ഇവർ ഒരു ദരിദ്രകുടുംബത്തിൽ നിന്നുമുള്ള സ്ത്രീ ആയിരുന്നു ^[13]^[14]. ഈ ബന്ധത്തിൽ അർഗീസിന് മൂന്നു ആൺകുട്ടികളും, നാല് പെൺകുട്ടികളും ജനിച്ചു ^[14]^[15]. അതിൽ ഒരാളായിരുന്നു ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. അച്ഛനും ഫിദലുമായി ഊഷ്മളമായ ഒരു പിതൃ-പുത്രബന്ധം ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. ഫിദലിന്റെ ചെറുപ്പകാലം സന്തോഷം നിറഞ്ഞതുമായിരുന്നില്ല.

ഓഗസ്റ്റ് 13, 1926 ന് ലിനയുടെ മൂന്നാമത്തെ മകനായാണ് കാസ്ട്രോ ജനിച്ചത്. നിയമപരമായ വിവാഹത്തിനു മുമ്പു ജനിച്ചു എന്നുള്ള അപമാനഭാരത്താൽ തന്റെ പേരിന്റെ കൂടെ അച്ഛന്റെ പേരു ചേർക്കുന്നതിനു പകരം ഫിദൽ അമ്മയുടെ സ്ഥാനപേരായ റൗൾ എന്ന് ചേർക്കാനാണ് താൽപര്യപ്പെട്ടത്^[14]^[16]. കർഷകതൊഴിലാളികളുടെ ഒപ്പമുള്ള ജീവിതം പിൽക്കാലത്തു ബൂർഷ്വാസി ജീവിതം സ്വീകരിക്കുന്നതിൽ നിന്നും കാസ്ട്രോയെ പിന്തിരിപ്പിച്ചു. ആറു വയസ്സുള്ളപ്പോൾ മുതിർന്ന സഹോദരങ്ങളോടൊപ്പം ഒരദ്ധ്യാപികയുടെ വീട്ടിൽ താമസിച്ചു പഠിക്കുന്നതിനായി കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലെ സാന്റിയാഗോ നഗരത്തിലേക്കു പോയി. വളരെ പാവപ്പെട്ട ഒരു വീടായിരുന്നു ഈ അദ്ധ്യാപികയുടേത്.^[17] എട്ടാം വയസ്സിൽ മാമോദീസ കർമ്മം കൊണ്ട് റോമൻ കത്തോലിക്കൻ വിശ്വാസിയായെങ്കിലും പിൽക്കാലത്ത് കാസ്ട്രോ നിരീശ്വരവാദിയായിത്തീർന്നു. ഒന്നിലധികം വിദ്യാലയങ്ങളിലായാണ് കാസ്ട്രോ തന്റെ പ്രാഥമിക വിദ്യാഭ്യാസം തുടർന്നത്. ഇതിനിടയിൽ കാസ്ട്രോയുടെ താൽപര്യം ചരിത്രത്തിലും ഭൂമിശാസ്ത്രത്തിലുമായി മാറി. സുഹൃത്തുക്കളുമായി ചർച്ചകൾ നടത്തി വിഷയങ്ങളെക്കുറിച്ച് ആഴത്തിൽ സംവദിക്കാൻ കാസ്ട്രോ ഇഷ്ടപ്പെട്ടിരുന്നു. സ്കൂളിലെ അക്കാദമികപഠനത്തിൽ വലിയ കേമനൊന്നുമല്ലാതിരുന്ന കാസ്ട്രോക്ക്കായികവിനോദങ്ങളിലായിരുന്നു കൂടുതൽ താത്പര്യം^[18].

സർവ്വകലാശാല ജീവിതം, രാഷ്ട്രീയം 1945-1947

1945 ന്റെ അവസാനങ്ങളിൽ ഹവാന സർവകലാശാലയിൽ കാസ്ട്രോ നിയമപഠനത്തിനായി ചേർന്നു. ഈ സമയത്ത് ക്യൂബൻ സ്വാതന്ത്ര്യസമരത്തെക്കുറിച്ചുള്ള പുസ്തകങ്ങൾ കാസ്ട്രോ ധാരാളമായി വായിക്കാൻ തുടങ്ങി^[19]. വിദ്യാഭ്യാസകാലത്ത് മനസ്സിൽ മുഴുവനും രാഷ്ട്രീയമായിരുന്നു. ഈ താൽപര്യം അദ്ദേഹത്തെ വിവിധ രാഷ്ട്രീയ പാർട്ടികളുമായി ചേർന്നു പ്രവർത്തിക്കാൻ പ്രേരിപ്പിച്ചു. ക്യൂബൻ ഭരണനേതൃത്വത്തിനെതിരേ സമരം ചെയ്യുന്ന വിദ്യാർത്ഥി സംഘടനകളിലൊന്നിൽ പ്രവർത്തിക്കാൻ കാസ്ട്രോ തീരുമാനിച്ചു. അമേരിക്കൻനിയന്ത്രിത ഭരണത്തിനെതിരെയുള്ള ഈ മുന്നേറ്റങ്ങൾ പക്ഷേ വിജയം കണ്ടില്ല. എന്നു മാത്രമല്ല അസംഖ്യം വിദ്യാർത്ഥികൾ ജയിലിലുമാക്കപ്പെട്ടു. വിദ്യാർത്ഥി പ്രക്ഷോഭത്തെ അടിച്ചമർത്താൻ സർക്കാർ ഗുണ്ടാസംഘങ്ങളെയാണ് ഏർപ്പാട് ചെയ്തത് ^[20]^[21]^[22]^[23]. ഇത് സർവ്വകലാശാലക്കകത്ത് ഒരു ഗുണ്ടാ സംസ്കാരം വളരുന്നതിനു കാരണമായി. വിദ്യാർത്ഥികൾ പരസ്പരം ചേരി തിരിഞ്ഞ് ആക്രമിക്കാൻ തുടങ്ങി ^[24]^[25]^[26]. അമേരിക്കയുടെ കരീബിയൻ സമൂഹത്തിനുമേലുള്ള ആധിപത്യത്തിനെതിരേയുള്ള വിദ്വേഷമായിരുന്നു അക്കാലത്ത് കാസ്ട്രോയുടെ മനസ്സു മുഴുവൻ. ഈ മേൽക്കോയ്മക്കെതിരേ പ്രതിഷേധം തിളച്ചു മറിയുകയായിരുന്നു അദ്ദേഹത്തിന്റെ ചിന്തകളിൽ ^[27]^[28] . ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റായിരുന്ന റമോൺ ഗ്രോയുടെ തെറ്റായ നയങ്ങൾക്കെതിരേ കാസ്ട്രോ നടത്തിയ ഒരു പ്രസംഗം അദ്ദേഹത്തിന് വളരെയധികം മാദ്ധ്യമശ്രദ്ധ നേടിക്കൊടുത്തു. സമൂഹത്തിനു മുമ്പാകെ കാസ്ട്രോ ശ്രദ്ധിക്കപ്പെട്ടു തുടങ്ങി. അദ്ദേഹം പിന്നീട് ഇടതു ചായ്‌വുള്ള സംഘടനകളോട് വളരെ വേഗം അടുക്കാൻ തുടങ്ങി^[29]. തുടർന്ന് 1950 സെപ്തംബറിൽ സർവ്വകലാശാലാ ബിരുദം കരസ്ഥമാക്കുകയും ചെയ്തു.^[30]

കാസ്ട്രോ പാർട്ടി ഓഫ് ദ ക്യൂബൻ പീപ്പിൾ എന്ന സംഘടനയിൽ അംഗത്വമെടുത്തു പ്രവർത്തിക്കാൻ തുടങ്ങി. അഴിമതിക്കെതിരേയും മാറ്റത്തിനു വേണ്ടിയും പരിശ്രമിച്ചിരുന്നുവെങ്കിലും ഈ പാർട്ടിക്ക് തിരഞ്ഞെടുപ്പിൽ വിജയം കണ്ടെത്താനായിരുന്നില്ല. എന്നിരിക്കിലും ഈ പാർട്ടിയിൽ തന്നെ തുടരാൻ അദ്ദേഹം തീരുമാനിച്ചു ^[31]^[32]^[33]^[34]^[35]. പ്രസിഡന്റ് ഗ്രോ ഈ സമയത്ത്, വിദ്യാർത്ഥി പ്രക്ഷോഭകരെ നേരിടാൻ അക്രമികളടങ്ങുന്ന പോലീസ് സംഘത്തെ നിയോഗിച്ചു. ഇതിനിടയ്ക്ക് കാസ്ട്രോയ്ക്കു നേരെ വധഭീഷണി ഉണ്ടായി. അതിനുശേഷം തോക്കുധാരിയായി മാത്രം കാസ്ട്രോ പുറത്തിറങ്ങാൻ തുടങ്ങി, കൂടാതെ സുഹൃത്തുക്കളായ അംഗരക്ഷൻമാർ എപ്പോഴും അദ്ദേഹത്തിനു ചുറ്റും ഒരു സുരക്ഷാ വലയം തീർത്തിരുന്നു. കാസ്ട്രോയെ കുടുക്കാനായി സർക്കാർ അദ്ദേഹത്തെ ഒന്നു രണ്ടു കൊലപാതകകേസുകളിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയെങ്കിലും, മതിയാവാത്ത തെളിവുകളില്ല എന്ന കാരണത്താൽ അതിൽ നിന്നെല്ലാം അദ്ദേഹം രക്ഷപ്പെടുകയാണുണ്ടായത് ^[36]^[37]^[38].

ലാറ്റിനമേരിക്കൻ വിപ്ലവങ്ങൾ 1947–1948

1947 ൽ ഡൊമിനിക്കൻ റിപ്പബ്ലിക്കിലെ അമേരിക്കൻ നിയന്ത്രിത പാവ സർക്കാരിനെ തുടച്ചു നീക്കാനുള്ള ഒരു രഹസ്യ പദ്ധതിയിൽ കാസ്ട്രോ ഭാഗഭാക്കായി. അക്കാലത്ത്, അമേരിക്കയുടെ സഹായത്തോടെ, ഡൊമിനിക്കൻ റിപ്പബ്ലിക്ക് ഭരിച്ചിരുന്നത് റാഫേൽ ട്രുജിലോ എന്ന അതിക്രൂരനായ സ്വേച്ഛാധിപതിയായിരുന്നു. ട്രുജിലോയുടെ രഹസ്യപോലീസ് വിഭാഗം എതിരാളികൾക്കെതിരേ ക്രൂരമായ ശിക്ഷാനടപടികളാണ് സ്വീകരിച്ചു പോന്നിരുന്നത് ^[39]. യൂണിവേഴ്സിറ്റി കമ്മറ്റി ഫോർ ഡെമോക്രസി എന്ന സംഘടനയുടെ സെക്രട്ടറി എന്ന നിലയിൽ ഈ വിപ്ലവമുന്നേറ്റത്തിൽ പങ്കെടുക്കാൻ കാസ്ട്രോ തീരുമാനിച്ചു. ഏതാണ്ട് 1,200 ഓളം പേർ വരുന്നതായിരുന്നു ഈ വിപ്ലവസൈന്യം. എന്നാൽ ഈ നീക്കം മുൻകൂട്ടി അറിഞ്ഞ ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റ് പ്രക്ഷോഭകാരികളെ അവരുടെ യാത്ര തുടങ്ങും മുമ്പു തന്നെ അറസ്റ്റു ചെയ്തു. പക്ഷേ, വളരെ തന്ത്രപൂർവ്വം, കാസ്ട്രോ ആ നീക്കത്തിൽ നിന്നും രക്ഷപ്പെട്ടു. വിപ്ലവകാരികൾ കയറിയ നൗക പോലീസ് പിടിക്കുന്നതിനു മുമ്പ് കാസ്ട്രോ നദിയിലേക്കു ചാടി നീന്തി രക്ഷപ്പെട്ടുകളഞ്ഞു ^[40]^[41]^[42].

ആ ശ്രമം പാഴായിപോയെങ്കിലും കാസ്ട്രോ തിരിച്ചു ഹവാനയിലേക്കു ചെന്നു. അവിടെ ഗ്രോവിന്റെ ദുർഭരണത്തിനെതിരേ നടക്കുന്ന പ്രക്ഷോഭങ്ങളിൽ സജീവ സാന്നിദ്ധ്യമായി. 1948 ൽ സർവ്വകലാശാലയിലെ ഒരു വിദ്യാർത്ഥി പോലീസിനാൽ കൊലചെയ്യപ്പെട്ടതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട്, പോലീസും വിദ്യാർത്ഥികളും തമ്മിൽ ഉണ്ടായ സംഘർഷത്തിൽ കാസ്ട്രോ അതിക്രൂരമായി മർദ്ദിക്കപ്പെട്ടു ^[43]^[44]. ഇക്കാലയളവിൽ അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രസംഗങ്ങളിൽ ഒരു ഇടതു ചായ്‌വ് ദൃശ്യമായിരുന്നു. ക്യൂബയിലെ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക വേർതിരിവുകൾ, അമേരിക്കയുടെ സാമ്രാജ്യത്വ മേൽക്കോയ്മ തുടങ്ങിയ വിഷയങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള കാസ്ട്രോയുടെ അക്കാലത്തെ പ്രസംഗങ്ങൾ കാറൽ മാർക്സിന്റെ ആശയങ്ങളോടുള്ള അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രതിപത്തി വ്യക്തമാക്കുന്നതായിരുന്നു ^[45].

കാസ്ട്രോയെ വളരെയധികം ആകർഷിച്ച ഒരു വ്യക്തിയായിരുന്നു അർജന്റീനയുടെ പ്രസിഡന്റായിരുന്ന ജുവാൺ പെറോൺ. അദ്ദേഹത്തിന്റെ സഹായത്തോടെ കൊളംബിയയിലെ സർക്കാരിനെതിരേ ഒരു വിപ്ലവമുന്നേറ്റം നടക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു. കാസ്ട്രോ അതിൽ പങ്കുചേരാൻ തീരുമാനിച്ചു. കൊളംബിയയിലെ ഇടതുപക്ഷ പ്രവർത്തകനായ ജോർജ്ജ് എലീസറിന്റെ കൊലപാതകം ആ രാജ്യത്ത് വ്യാപകമായ അക്രമം അഴിച്ചുവിട്ടു. 3,000 ത്തോളം ആളുകൾ കൊല്ലപ്പെട്ടു. സർക്കാർ സേനയും, ഇടതുപക്ഷ പ്രവർത്തകരും തമ്മിലായിരുന്നു യുദ്ധം. അവിടത്തെ പ്രവർത്തകരോടൊപ്പം ചേർന്ന് ഒരു പോലീസ് സ്റ്റേഷൻ ആക്രമണത്തിൽ കാസ്ട്രോ പങ്കെടുക്കുകയുണ്ടായി ^[46]^[47]^[48].

വിവാഹം, മാർക്സിസത്തെ സ്വീകരിക്കൽ 1948–1950

"സമൂഹം എന്താണെന്ന് എന്നെ പഠിപ്പിച്ചത് മാർക്സിസം ആണ്. കാട്ടിൽ ദിക്കുകളറിയാതെ ഉഴലുന്ന ഒരു അന്ധനെപ്പോലെയായിരുന്നു ഞാൻ. വർഗ്ഗസമരത്തിന്റെ ചരിത്രം നിങ്ങൾക്കറിയില്ലെങ്കിൽ, സമൂഹത്തിൽ പാവപ്പെട്ടവനും പണക്കാരനും തമ്മിലുള്ള ചേരിതിരിവിനെക്കുറിച്ച് നിങ്ങൾ അജ്ഞനാണെങ്കിൽ ശരിക്കും നിങ്ങൾ കാട്ടിലകപ്പെട്ട അന്ധനാണ്"

— കാസ്ട്രോ മാർക്സിസത്തിലേക്കു തിരിയുന്നു. 2009 ^[49]

കൊളംബിയയിൽ നിന്ന് ക്യൂബയിൽ മടങ്ങിയെത്തിയ കാസ്ട്രോ നാട്ടിൽ ഒരു പ്രധാന ശ്രദ്ധാകേന്ദ്രമായി മാറിയിരുന്നു ^[50]^[51]. സർക്കാരിന്റെ ജനവിരുദ്ധനയങ്ങളെ ശക്തമായി വിമർശിക്കാൻ മാത്രമല്ല, അത്തരം നിയമങ്ങൾക്കെതിരേ, വിദ്യാർത്ഥികളേയും, തൊഴിലാളികളേയും സമരരംഗത്തേക്കിറക്കാനും കാസ്ട്രോക്കു കഴിഞ്ഞു. ഇതൊരു പുതിയ സമരരീതിയായിരുന്നു. അക്കൊല്ലം തന്നെ, കാസ്ട്രോ വിവാഹിതനായി. ക്യൂബയിലെ ഒരു സമ്പന്ന കുടുംബത്തിൽ നിന്നുള്ള മിർത് ദയസ് ബല്ലാർട്ട് ആയിരുന്നു വധു ^[52]^[53]^[54]. രണ്ടു പേരുടെ വീട്ടുകാരും ശക്തമായി എതിർത്ത ഒരു പ്രേമവിവാഹമായിരുന്നു അത്.

ആയിടക്ക് കാസ്ട്രോ, കാറൽ മാർക്സിന്റെ ചിന്തകളിൽ ആകൃഷ്ടനായിത്തുടങ്ങി. കാറൽ മാർക്സ്, ഫ്രെഡറിക് ഏംഗൽസ്, ലെനിൻ എന്നിവരുടെ കൃതികളിൽ അതീവ താൽപര്യം പുലർത്തിക്കൊണ്ട് ക്യൂബയിലെ പ്രശ്നങ്ങളെ മുതലാളിത്ത്വസമൂഹത്തിന്റെ പ്രശ്നങ്ങളായി വ്യാഖ്യാനിക്കാൻ കാസ്ട്രോ ശ്രമിച്ചു. ബൂർഷ്വാസികളുടെ ഏകാധിപത്യമാണ് ക്യൂബയിൽ നിലനിൽക്കുന്നതെന്ന് കാസ്ട്രോ തിരിച്ചറിഞ്ഞു. മാർക്സിസം വിഭാവനം ചെയ്യുന്ന തൊഴിലാളികളുടെ വർഗ്ഗസമരം എന്ന വിപ്ലവത്തിലൂടെ മാത്രമേ സമൂഹത്തിൽ ഒരു മാറ്റം കൊണ്ടുവരാൻ കഴിയൂ എന്ന് അദ്ദേഹം മനസ്സിലാക്കി. ഹവാനക്കുപുറത്ത് വിദൂര ഗ്രാമങ്ങളിൽ നടക്കുന്ന വംശവിവേചനത്തിന്റെ നീറുന്ന വശങ്ങളും കാസ്ട്രോ നേരിട്ടു കണ്ടു മനസ്സിലാക്കി ^[55]^[56].

1949 ൽ കാസ്ട്രോക്ക് ഒരു മകൻ പിറന്നു ^[56]^[57]. കാസ്ട്രോ രാഷ്ട്രീയത്തിലേക്ക് കൂടുതൽക്കൂടുതൽ ഇറങ്ങിച്ചെന്നു പ്രവർത്തിക്കാൻ തുടങ്ങിയിരുന്നു. സെപ്തംബർ 30 മുന്നേറ്റം എന്ന സംഘടനയിൽ ചേർന്നു പ്രവർത്തിക്കുക വഴി സർക്കാരിനെതിരേ അദ്ദേഹം ശക്തമായ പ്രക്ഷോഭപരിപാടികളുമായി നീങ്ങാൻ തുടങ്ങി. സർക്കാരും കുറ്റവാളികളുമായുള്ള അവിഹിതബന്ധം തെളിവു സഹിതം കാസ്ട്രോ പൊതുസമൂഹത്തിൽ ഉയർത്തിക്കാട്ടി. ഇത് അദ്ദേഹത്തിനെതിരേ ഇത്തരം കുറ്റവാളികളുടെ കോപം ക്ഷണിച്ചുവരുത്തി. കുറച്ചു കാലത്തേക്കെങ്കിലും കാസ്ട്രോയ്ക്ക് ഒളിവിൽ പോകേണ്ടി വന്നു. ആദ്യം ക്യൂബയുടെ ഉൾഗ്രാമങ്ങളിലും, പിന്നീട് അമേരിക്കയിലും അദ്ദേഹം ഒളിച്ചു താമസിച്ചു. ആഴ്ചകൾക്കു ശേഷം കാസ്ട്രോ തിരികെ ക്യൂബയിലേക്കു വന്ന് മുഴുവൻ സമയവും പഠനത്തിൽ ശ്രദ്ധിക്കുകയും 1950 സെപ്റ്റംബറിൽ പഠനം പൂർത്തിയാക്കി ഡോക്ടർ ഓഫ് ലോ എന്ന ബിരുദം കരസ്ഥമാക്കുകയും ചെയ്തു ^[55].

ഔദ്യോഗിക ജീവിതവും രാഷ്ട്രീയവും 1950–1952

ക്യൂബയിലെ പാവപ്പെട്ടവർക്ക് അവരുടെ അവകാശങ്ങൾ സ്ഥാപിച്ചു കിട്ടാനായി കാസ്ട്രോയും സുഹൃത്തുക്കളും കൂടി ഒരു നിയമസഹായവേദി രൂപീകരിച്ചു. പക്ഷേ, വളരെ താമസിയാതെ സാമ്പത്തികഞെരുക്കം അതിനെ ഗ്രസിച്ചു. തുടർന്ന് കാസ്ട്രോയുടെ ഓഫീസിലെ ഫർണീച്ചറുകളും മറ്റും കണ്ടു കെട്ടി. വൈദ്യുതി വിതരണം വിച്ഛേദിച്ചു. ആരംഭിച്ച് അധികം കഴിയുന്നതിനു മുമ്പേ തന്നെ, അങ്ങനെ, അത് അടച്ചു പൂട്ടേണ്ടി വന്നു ^[58]^[59]^[60]. കാസ്ട്രോ വീണ്ടും സജീവ രാഷ്ട്രീയത്തിലേക്ക് തിരിച്ചു വന്നു. രാജ്യത്ത് വിദ്യാർത്ഥി പ്രസ്ഥാനങ്ങളെ നിരോധിക്കാൻ ക്യൂബൻ സർക്കാർ ശ്രമിച്ചപ്പോഴുണ്ടായ ഒരു പ്രക്ഷോഭത്തിൽ അദ്ദേഹം പങ്കെടുത്തു. പോലീസ് അറസ്റ്റു ചെയ്തുവെങ്കിലും കുറ്റങ്ങൾ തെളിയിക്കാനാകാത്തതിനാൽ വെറുതെ വിട്ടു. ക്യൂബയിലെ മറ്റൊരു രാഷ്ട്രീയ പ്രവർത്തകനായിരുന്ന എഡ്വേർഡോ ഷിബാസിൽ കാസ്ട്രോ വളരെയധികം വിശ്വാസമർപ്പിച്ചിരുന്നു. ഷിബാസിനും അദ്ദേഹം നേതൃത്വം കൊടുക്കുന്ന പാർട്ടിഡോ ഓർത്തഡോക്സോ എന്ന സംഘടനയ്ക്കും മാത്രമേ ക്യൂബയിൽ എന്തെങ്കിലും ചെയ്യാനാവു എന്ന് കാസ്ട്രോ ഉറച്ചു വിശ്വസിച്ചു. എന്നാൽ അന്നത്തെ വിദ്യാഭ്യാസമന്ത്രിയുടെ പേരിൽ ഉന്നയിച്ച ഒരു അഴിമതി ആരോപണത്തിന്റെ പേരിൽ എഡ്വേർഡോ അറസ്റ്റു ചെയ്യപ്പെട്ടു. കോടതിയിൽ തെളിവുകൾ നൽകി ആ കുറ്റത്തിൽനിന്ന് വിമുക്തനാകാൻ,നിർഭാഗ്യവശാൽ ഷിബാസിനായില്ല. ഒരു റേഡിയോ സംപ്രേഷണത്തിനിടയിൽ ഷിബാസ് സ്വയം വെടിവെച്ചു മരിച്ചു. സർക്കാർ അദ്ദേഹത്തെ നുണയൻ എന്ന് കുറ്റപ്പെടുത്തിയിരുന്നു. ആശുപത്രിയിൽ ഷിബാസിന്റെ അന്ത്യ നിമിഷങ്ങളിൽ കാസ്ട്രോ കൂടെയുണ്ടായിരുന്നു ^[61]^[62]^[63]^[64].

ബാറ്റിസ്റ്റ (ഇടത്) അമേരിക്കൻ പട്ടാള മേധാവികളോടൊപ്പം

ഷിബാസിന്റെ പിൻഗാമിയാവാൻ കാസ്ട്രോ സ്വയം തീരുമാനിച്ചിരുന്നുവെങ്കിലും, പാർട്ടിയിലെ മുതിർന്ന നേതാക്കൾക്ക് അത് സ്വീകാര്യമായിരുന്നില്ല. കാരണം കാസ്ട്രോയുടെ പുതിയ രീതികൾ അവരിൽ ഭയം വളർത്തി. അവർ കാസ്ട്രോയെ ഹൗസ് ഓഫ് കോൺഗ്രസ്സിലേക്ക് നാമനിർദ്ദേശം ചെയ്യാൻ തയ്യാറായില്ല. ക്യൂബയുടെ ദരിദ്രപ്രദേശങ്ങളിൽ കാസ്ട്രോ സ്വന്തം നിലയിൽ പാർട്ടിക്കു വേണ്ടി പ്രചരണം നടത്തുകയും അവിടെ നിന്നൊക്കെ കിട്ടിയ പിന്തുണയിൽ അടുത്ത തിരഞ്ഞെടുപ്പിൽ നല്ല ഒരു മുന്നേറ്റം നടത്താൻ കഴിയുമെന്ന് ഉറച്ചു വിശ്വസിക്കുകയും ചെയ്തു ^[65]^[66]^[67].

ഈ പ്രചാരണത്തിനിടയിൽ മുൻ പ്രസിഡന്റായിരുന്ന ഫൽഗൻസിയോ ബാറ്റിസ്റ്റയെ കാസ്ട്രോ കണ്ടുമുട്ടി. രണ്ടു പേരുടേയും മാർഗ്ഗങ്ങൾ വ്യത്യസ്തമായിരുന്നെങ്കിലും ലക്ഷ്യം ഒന്നായിരുന്നു. എന്നാൽ നിലവിലുള്ള പ്രസിഡന്റ് പ്രയോയെ പുറത്താക്കുന്നതിൽ ഒരു പരിധിക്കപ്പുറം ഒരു രാഷ്ട്രീയ ബന്ധമുണ്ടാക്കാൻ കാസ്ട്രോ ശ്രമിച്ചിരുന്നില്ല. പ്രയോ മെക്സിക്കോയിലേക്കു പോയ സമയത്ത്, ബാറ്റിസ്റ്റ ഒരു പട്ടാള അട്ടിമറിയിലൂടെ അധികാരം പിടിച്ചെടുത്തു. അമേരിക്കയുടെ സഹായത്തോടെയാണ് ബാറ്റിസ്റ്റ ഈ നീക്കം നടത്തിയത്. അച്ചടക്കമുള്ള ജനാധിപത്യം ആണ് ബാറ്റിസ്റ്റ വാഗ്ദാനം ചെയ്തതെങ്കിലും അത് ഒരു ഏകാധിപതിയുടെ വാക്കുകളാണെന്ന് കാസ്ട്രോയ്ക്ക് ഉറച്ച ബോദ്ധ്യമുണ്ടായിരുന്നു ^[64]^[68]^[69]^[70]^[71]. ബാറ്റിസ്റ്റ ക്യൂബയിലെ പണക്കാരുമായും, അമേരിക്കയുമായാണ് ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചത്. റഷ്യയുമായുള്ള നയതന്ത്രബന്ധങ്ങൾ വിച്ഛേദിച്ചും തൊഴിലാളി യൂണിയനുകളെ അമർച്ച ചെയ്തും സോഷ്യലിസ്റ്റു പാർട്ടികളെ അടിച്ചമർത്തിയും ബാറ്റിസ്റ്റ മുന്നോട്ടു പോയി. ബാറ്റിസ്റ്റയെ നേരിട്ടെതിർക്കുന്നതിനു പകരം, പ്രസിഡന്റിനെതിരേ അഴിമതിയാരോപണകേസുകൾ കോടതിയിൽ രജിസ്റ്റർ ചെയ്യുവാനായിരുന്നു കാസ്ട്രോ താൽപര്യം കാണിച്ചത്. എന്നാൽ അത്തരം നീക്കങ്ങളൊന്നും തന്നെ ലക്ഷ്യപ്രാപ്തിയിലെത്തില്ല എന്നറിഞ്ഞ കാസ്ട്രോ, ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സർക്കാരിനെ പുറത്താക്കാനുള്ള മറ്റ് ഉപായങ്ങൾ ചിന്തിച്ചു തുടങ്ങി ^[72]^[73].

ക്യൂബൻ വിപ്ലവം

മൊൻകാട പട്ടാളബാരക്ക് ആക്രമണം 1952–1953

ഓർത്തോഡോക്സോ പാർട്ടിയുടെ നയത്തിൽ കാസ്ട്രോ നിരാശനായിരുന്നു. ഇത്തരം അക്രമരഹിത നിലപാടുകളിലൂടെ വിജയത്തിലെത്തിച്ചേരാൻ കഴിയില്ലെന്നറിയാമായിരുന്ന കാസ്ട്രോ സ്വന്തമായി ഒരു വിപ്ലവസംഘടന കെട്ടിപ്പടുക്കാൻ ശ്രമമാരംഭിച്ചു. ഫിദലിന്റെ നേതൃത്വത്തിൽ ദ മൂവ്മെന്റ് എന്ന സംഘടന അങ്ങനെ പിറവിയെടുത്തു പൂർണ്ണമായും ഒരു സൈനിക സംഘടനയായിരുന്നില്ല ദ മൂവ്മെന്റിന്റെ ലക്ഷ്യം പകരം സാധാരണക്കാരായ പൗരന്മാരെക്കൂടി ഉൾക്കൊള്ളിച്ച് തികച്ചും ജനകീയമാവുക എന്നതായിരുന്നു കാസ്ട്രോയുടെ ആശയം. അധോലോകത്തിൽ നിന്നും പ്രസിദ്ധീകരിക്കുന്ന ഒരു പത്രത്തിലൂടെയായിരുന്നു ഓർത്തോഡോക്സോ പാർട്ടി തങ്ങളുടെ ആശയങ്ങൾ നടപ്പിലാക്കാൻ ശ്രമിച്ചിരുന്നതെങ്കിൽ ബാറ്റിസ്റ്റ വിരുദ്ധരെ കണ്ടുപിടിച്ച് സായുധപരിശീലനം നൽകി യുദ്ധസജ്ജരാക്കുക എന്നതായിരുന്നു കാസ്ട്രോയുടെ സംഘടനയുടെ മാർഗ്ഗം. പത്ത് അംഗങ്ങളുള്ള ഒരു ചെറിയ ചെറിയ സെല്ലുകൾ അതായിരുന്നു ദ മൂവ്മെന്റിന്റെ പ്രവർത്തനരീതി ^[74]^[75]^[76]. ബാറ്റിസ്റ്റ ഭരണത്തിൽ അതൃപ്തി പൂണ്ട 12 പേർ ചേർന്നതായിരുന്നു ദ മൂവ്മെന്റിന്റെ കേന്ദ്ര നേതൃത്വം. പിന്നീട് ഏതാണ്ട് 1,200 പേർ കൂടി ഈ സംഘത്തിലേക്കു ചേർന്നു. കൂടുതലും ക്യൂബയുടെ ദരിദ്രഗ്രാമങ്ങളിൽ നിന്നുള്ളവരായിരുന്നു ^[77]^[78]^[79].

"അടുത്ത ഏതാനും മണിക്കൂറുകൾക്കുള്ളിൽ നമ്മളെ കാത്തിരിക്കുന്നത് വിജയമാകാം, പരാജയമാകാം. ഫലം എന്തുതന്നെയായാലും ഇത് നമുക്ക് ആഹ്ലാദം നൽകുന്ന ഒന്നായിരിക്കുമെന്ന് എനിക്കുറപ്പാണ്. നാം വിജയിക്കുകയാണെങ്കിൽ വളരെ അടുത്തു തന്നെ മാർട്ടിനിയുടെ അഭിലാഷങ്ങൾ പൂർത്തീകരിക്കുമെന്ന് നമുക്ക് പ്രത്യാശിക്കാം. ഇനി അതല്ല പരാജയപ്പെടുകയാണെങ്കിൽ നിങ്ങൾ നിരാശരാവേണ്ട, ആയിരങ്ങൾ ക്യൂബക്കു വേണ്ടി മരിക്കുവാൻ തയ്യാറായി നമ്മുടെ പുറകെ വരും. അവർ നാം പിടിച്ച കൊടി ഉയർത്തിപിടിച്ചു മുന്നോട്ടു പോകും"

മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണത്തിനു മുന്നോടിയായി വിപ്ലവകാരികളോടായി ചെയ്ത പ്രസംഗത്തിൽ നിന്നും, 1953 ^[80]

ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റ് സ്ഥാനത്തേക്ക് തിരഞ്ഞെടുപ്പ് നടക്കാനിരിക്കെ 1952 ജൂണിൽ നടത്തിയ പട്ടാള അട്ടിമറിയിലൂടെ അധികാരത്തിൽവന്ന ഫുൾജെൻസിയോ ബാറ്റിസ്റ്റായെ അധികാരത്തിൽനിന്ന് പുറത്താക്കാൻ ഫിദലിന്റെ നേതൃത്വത്തിൽ 1953-ൽ നടന്ന ശ്രമമാണ് മൊൻകാട പട്ടാളബാരക്ക് ആക്രമണം ^[81]^[82]. ക്യൂബൻ വിപ്ലവചരിത്രത്തിലെ ധീരോജ്ജ്വലമായ ഏടായി ഇത് തിളങ്ങി നിൽക്കുന്നു. മൊൻകാട ബാരക്ക് പിടിച്ചെടുത്ത് അവിടുത്തെ ആയുധങ്ങൾ കൈക്കലാക്കുകയായിരുന്നു ഈ മുന്നേറ്റത്തിന്റെ ലക്ഷ്യം. കൂടാതെ സാന്റിയാഗോ റേഡിയോ സ്റ്റേഷൻ പിടിച്ചെടുത്ത് ദ മൂവ്മെന്റിന്റെ പ്രകടന പത്രിക അതിലൂടെ പ്രക്ഷേപണം ചെയ്യുക എന്ന ലക്ഷ്യം കൂടി കാസ്ട്രോയ്ക്കുണ്ടായിരുന്നു ^[83]. പത്തൊമ്പതാനൂറ്റാണ്ടിൽ തന്റെ പൂർവ്വികർ സ്പാനിഷ് ബാരക്ക് ആക്രമിച്ച് ആയുധങ്ങൾ പിടിച്ചെടുത്ത സംഭവമാണ് കാസ്ട്രോക്ക് പ്രചോദനമായത്. വിദേശാധിപിത്യത്തിനെതിരേ പോരാടിയ മുൻ സ്വാതന്ത്ര്യസമരപോരാളിയായിരുന്ന ജോസ് മാർട്ടിനിയുടെ ചരിത്രമാണ് ഫിദലിന്റെ മുന്നിലുണ്ടായിരുന്നത് ^[84]^[85]. ഫിദൽ സ്വയം താൻ മാർട്ടിനിയുടെ പിൻഗാമിയാണെന്ന് വിശ്വസിച്ചു. 165 പേരടങ്ങുന്ന ഒരു സംഘത്തെയാണ് കാസ്ട്രോ മൊൻകാട നീക്കത്തിനായി ഒരുക്കിയത്. 138 പേരുടെ ഒരു സംഘം സാന്റിയാഗോയിലും, 27 പേർ ബയാമോയിലും തമ്പടിച്ചു. ഫിദലൊഴികെ എല്ലാവരും കുടുംബം എന്ന ബാദ്ധ്യത ഇല്ലാത്ത ചെറുപ്പക്കാരായിരുന്നു. അങ്ങനെയുള്ള ഒരു സേനയാവണം ഈ ആക്രമണത്തിനു വേണ്ടതെന്ന് കാസ്ട്രോയക്കു നിർബന്ധമുണ്ടായിരുന്നു. എന്തുവന്നാലും ലക്ഷ്യം പൂർത്തീകരിച്ചേ പിൻമാറാവൂ എന്നതായിരുന്നു കാസ്ട്രോ തന്റെ സംഘാംഗങ്ങൾക്കു കൊടുത്തിരുന്ന കർശന നിർദ്ദേശം. എന്നാൽ വിചാരിച്ച പോലെയുള്ള മുന്നേറ്റം നടത്താൻ അവർക്കു കഴിഞ്ഞില്ല. ബാരക്കിനടുത്തെത്തിയപ്പോഴേക്ക് തന്നെ മുന്നറിയിപ്പ് സൈറൺ മുഴങ്ങിയതുമൂലം സംഘത്തിന് കനത്ത എതിർപ്പ് നേരിടേണ്ടി വന്നു. ഒരു പിൻവാങ്ങലിനു സമയം കിട്ടുന്നതിനു മുമ്പേ നാലു യുവാക്കൾ മരിച്ചു വീണു ^[86]^[87]^[88]. വിമതസേനയിലെ ആറുപേർ കൊല്ലപ്പെട്ടപ്പോൾ സൈന്യത്തിലെ മരണസംഖ്യ 19 ആയിരുന്നു ^[89]^[90].

ഇതേസമയം, ചില വിമതർ ചേർന്ന് ഒരു സർക്കാർ ആശുപത്രി പിടിച്ചെടുത്തെങ്കിലും സൈന്യം ആശുപത്രി വളഞ്ഞ് അവരെ കീഴ്പ്പെടുത്തി. കൂടാതെ അവിടെ നിന്നു പിടിച്ച 22 പേരേയും യാതൊരു വിചാരണയും കൂടാതെ വധിച്ചു ^[81]^[91]. കാസ്ട്രോയുടെ സൈന്യത്തിലെ ചിലരെങ്കിലും സർക്കാരിനു മുന്നിൽ കീഴടങ്ങുന്നതിനു താൽപര്യം പ്രകടിപ്പിച്ചു. മറ്റു ചിലർ തിരികെ ഹവാനയിലേക്കു പോയി. കാസ്ട്രോയും സഹോദരൻ റൗളും അടങ്ങുന്ന ഒരു ചെറിയ സംഘമാകട്ടെ വിദൂരഗ്രാമത്തിലുള്ള ഒരു ഗറില്ലാതാവളത്തിലേക്കും പോയി.

വിചാരണ, "ചരിത്രം എനിക്കു മാപ്പു നൽകും", 1953

സൈന്യം ഇവരുടെ ഒളിത്താവളം വളഞ്ഞ് ആക്രമണത്തിൽ പങ്കെടുത്ത എല്ലാവരേയും പിടികൂടി ^[92]^[93]^[94]. പാലസ് ഓഫ് ജസ്റ്റീസ് എന്ന കോടതിയിലായിരുന്നു വിചാരണ ^[95]^[96]^[97]. രാജ്യദ്രോഹക്കുറ്റം നടത്തിയതിന് കാസ്ട്രോ അടക്കം നിരവധി പേരെ കോടതി ശിക്ഷിക്കുകയുണ്ടായി. കാസ്ട്രോ തന്നെയായിരുന്നു പ്രതിഭാഗത്തിനു വേണ്ടി വാദിച്ചത്. ദേശീയ നേതാവായിരുന്ന ജോസ് മാർട്ടിനിയാണ് തന്റെ പ്രചോദനം എന്നാണ് ഒരു ചോദ്യത്തിനു മറുപടിയായി കാസ്ട്രോ കോടതിക്കു മുമ്പാകെ ബോധിപ്പിച്ചത് ^[98]^[99]^[100]. സംശയത്തിന്റെ പേരിൽ പിടികൂടിയവർക്കെതിരേ സൈന്യം നടത്തിയ അതിക്രൂരമായ മർദ്ദനത്തിനെതിരേ കാസ്ട്രോ കോടതിയിൽ പരാതി നൽകി. ഇത്തരം കുറ്റവാളികൾക്കെതിരേ അന്വേഷണം നടത്താം എന്ന് കോടതിയിൽ നിന്നും ഫിദലിന് ഉറപ്പും ലഭിച്ചു. ഏഴു മുതൽ പതിമൂന്നു വർഷം വരെയുള്ള വിവിധ കാലയളവുകളിലേക്ക് 55 പേരെ കോടതി ജയിലിലേക്കയച്ചു. ഒക്ടോബർ 16 ന് വിചാരണക്കോടതിയിൽ ഫിദൽ നടത്തിയ നാലുമണിക്കൂർ നീണ്ട വാദത്തിന്റെ പതിനായിരക്കണക്കിന് അച്ചടിച്ച പതിപ്പുകൾ രാജ്യവ്യാപകമായി പ്രചരിച്ചു. ചരിത്രം എന്നെ കുറ്റക്കാരനല്ലെന്നു വിധിക്കും എന്ന് പ്രഖ്യാപിച്ചുകൊണ്ടുള്ള ഫിദലിന്റെ വിഖ്യാത പ്രസംഗം അനുയായികൾക്ക് ആവേശം പകർന്നു ^[101]^[102]^[103]^[104]. 'ചരിത്രം എന്നെ കുറ്റക്കാരനല്ലെന്നു വിധിക്കും" എന്ന ഈ വാചകം പിന്നീട് ക്യൂബൻ വിപ്ലവത്തിന്റെ വിളംബരപ്രഖ്യാപനം പോലെയായി മാറി. ഇരുപത്തിരണ്ടുമാസത്തെ ശിക്ഷയ്ക്കുശേഷം ഫിദലിനെ മോചിപ്പിച്ചു. ജൂലൈ 26ന്റെ വിപ്ലവത്തിൽ പങ്കെടുത്ത് പിടികൂടപ്പെട്ടവരും കൊല്ലപ്പെട്ടവരും പിൽക്കാല ക്യൂബയുടെ ചരിത്രത്തെതന്നെ മാറ്റിയെഴുതി ^[105].

ജയിൽവാസം, 26ജൂലൈ മൂവ്മെന്റ് 1953–1955

ജയിൽവാസത്തിനുശേഷം "ദ മൂവ്മെന്റ്" എന്ന പേര് കാസ്ട്രോ "26 ജൂലൈ മൂവ്മെന്റ്" എന്നാക്കി മാറ്റി. മൊൻകാട മുന്നേറ്റത്തിന്റെ ഓർമ്മയ്ക്കായായിരുന്നു ഇത്. കാസ്ട്രോ ധാരാളം വായിക്കുമായിരുന്നു. മാർക്സിന്റേയും, ലെനിന്റേയും രചനകൾ അദ്ദേഹം ആസ്വദിച്ചു വായിച്ചിരുന്നു. കൂടാതെ സിഗ്മണ്ട് ഫോയിഡ്, ദസ്തേവ്സ്ക്കി, ഷേക്സ്പിയർ മുതലായവരുടെ കൃതികളും കാസ്ട്രോ വായിച്ചിരുന്നു. മാർക്സിസത്തിന്റെ ചട്ടക്കൂടിൽ നിന്നുകൊണ്ട് ഇവയെ വായിച്ചു മനസ്സിലാക്കാനാണ് കാസ്ട്രോ ഇഷ്ടപ്പെട്ടത്. റൂസ് വെൽറ്റിന്റെ ന്യൂഡീൽ എന്ന കൃതിയിൽ പറയുന്നപോലെയുള്ള മാറ്റം ക്യൂബയിൽ വന്നു കാണാൻ കാസ്ട്രോ ആഗ്രഹിച്ചു ^[106]^[107]^[108]. ജയിലിലിരുന്നുകൊണ്ടു തന്നെ, അനുയായികളുടെ പിന്തുണയോടെ, പുറംലോകത്തെ സംഘടനയിൽ തന്റെ സ്വാധീനം കാസ്ട്രോ നിലനിർത്തിപ്പോന്നു. "ചരിത്രം എനിക്കു മാപ്പു നൽകും" എന്ന പേരിലുള്ള ഒരു പ്രസിദ്ധീകരണവും അദ്ദേഹം അക്കാലത്തു തുടങ്ങുകയുണ്ടായി, ഇതിന്റെ ആദ്യ വിൽപ്പന തന്നെ ഏതാണ്ട് 27,500 ത്തോളം പ്രതികളായിരുന്നു.

ഈ സമയത്ത് ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സുഹൃത്തായിരുന്ന തന്റെ ഒരു സഹോദരന്റെ സഹായത്താൽ ഫിദലിന്റെ ഭാര്യ ആഭ്യന്തരവകുപ്പിൽ ഒരു ജോലി സമ്പാദിച്ചു. ഇത് ഫിദലിനെ ആകെ കോപാകുലനാക്കി. ജോലി നേടിയ കാര്യം അവർ കാസ്ട്രോയിൽ നിന്നും ഒളിച്ചുവെച്ചിരുന്നു. എന്നാൽ ഒരു റേഡിയോ പ്രക്ഷേപണത്തിലൂടെ വിവരമറിഞ്ഞ കാസ്ട്രോ പറഞ്ഞത് ഇത് ഞാൻ ആയിരം തവണ മരിക്കുന്നതിനു തുല്യമാണ് എന്നാണ്. മിർത്ത മകനെ അവരുടെ കൂടെ കൊണ്ടുപോകാൻ തീരുമാനിച്ചതും അദ്ദേഹത്തിന് തീരെ ഇഷ്ടമായിരുന്നില്ല; കാരണം തന്റെ മകൻ ഒരു ബൂർഷ്വാ അന്തരീക്ഷത്തിൽ വളരാൻ കാസ്ട്രോ ഇഷ്ടപ്പെട്ടിരുന്നില്ല ^[109]^[110]^[111]. ഇതോടെ ഇവരുടെ ദാമ്പത്യബന്ധം ഒരു വിവാഹമോചനത്തിന്റെ വക്കിലേക്കെത്തിച്ചേർന്നു.

1954 ൽ ബാറ്റിസ്റ്റ തിരഞ്ഞെടുപ്പിനെ അഭിമുഖീകരിച്ചു. ഭയം കാരണം ബാറ്റിസ്റ്റക്കെതിരേ മത്സരിക്കാൻ ആരുംതന്നെ ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. തികച്ചും വഞ്ചനാപരമായ നീക്കങ്ങളിലൂടെതന്നെ ബാറ്റിസ്റ്റ വീണ്ടും അധികാരത്തിലെത്തി. പ്രതിപക്ഷസ്വരം ഇല്ലാത്ത ഒരു ഭരണസംവിധാനമാണുണ്ടായിരുന്നത്. ഈ സമയത്ത് കാസ്ട്രോയും കൂട്ടാളികളും രാഷ്ട്രീയ തടവുകാർക്കു ലഭിക്കാവുന്ന മാപ്പിനുവേണ്ടി അപേക്ഷിച്ചു. ഇവർക്കു മാപ്പു നൽകി തുറന്നുവിടുന്നത് തന്റെ ഗവൺമെന്റിന് ഒരു പ്രതിച്ഛായ നൽകുമെന്നു കരുതി ബാറ്റിസ്റ്റ അതിനു സമ്മതം മൂളി. കൂടാതെ കാസ്ട്രോ രാഷ്ട്രീയമായി യാതൊരു ഭീഷണിയും ഉണ്ടാക്കാൻ പോകുന്നില്ലെന്നും ധൈര്യമായി അവർക്കു മാപ്പു നൽകാമെന്നും അമേരിക്കയിൽ നിന്നും ബാറ്റിസ്റ്റക്ക് ഉപദേശവും കിട്ടിയിട്ടുണ്ടായിരുന്നു ^[112]^[113]^[114]^[115] . ജയിൽവിമോചിതനായ കാസ്ട്രോയെ സർക്കാർ വളരെ സൂക്ഷ്മമായി നിരീക്ഷിക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു ^[116]^[117]^[118]. അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രവർത്തനങ്ങൾ ചില അഭിമുഖങ്ങളിലും, റേഡിയോ സംഭാഷണങ്ങളിലും ഒതുങ്ങി നിന്നു. ഈ സമയത്ത് കാസ്ട്രോ മിർത്തയിൽ നിന്നും വിവാഹമോചിതനായി. സംഘടനയെ ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നതിനായി അദ്ദേഹം ഒരു പതിനൊന്നംഗ കമ്മറ്റി രൂപീകരിക്കുകയുണ്ടായെങ്കിലും തന്റെ അധികാരം ഈ കമ്മറ്റിക്ക് വിട്ടുകൊടുക്കാൻ കാസ്ട്രോ തയ്യാറായിരുന്നില്ല. ഈ സ്വേച്ഛാധിപത്യം ഇഷ്ടപ്പെടാതിരുന്ന ചിലർ പാർട്ടി വിട്ടുപോയെങ്കിലും ഭൂരിപക്ഷവും കാസ്ട്രോയെ അനുകൂലിക്കുന്നവരായിരുന്നു ^[119]^[120] .

മെക്സിക്കോ - ഗറില്ലാ പരിശീലനം 1955–1956

റൗൾ കാസ്ട്രോ (ഇടത്) ചെ ഗുവേര (വലത്), ധാരാളം മഹത്തായ മൂല്യങ്ങളുള്ള മനുഷ്യൻ എന്നാണ് ചെഗുവേരയെക്കുറിച്ച് കാസ്ട്രോ അഭിപ്രായപ്പെടാറുണ്ടായിരുന്നത് ^[121]

ഫിദലിന്റെ മുകളിൽ കഴുകൻ കണ്ണുകളുമായി ബാറ്റിസ്റ്റ ഭരണകൂടം ഉണ്ടായിരുന്നു. ബാറ്റിസ്റ്റ ഭരണകൂടത്തിനെതിരേ ശക്തമായ ഒരു നീക്കത്തിനു വേണ്ടി തയ്യാറെടുക്കാൻ തൽക്കാലം ക്യൂബയിൽ നിന്നു മാറി നിൽക്കാൻ കാസ്ട്രോയും അനുയായികളും തീരുമാനിച്ചു ^[122]^[123]^[124]. കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിൽ നിന്നും പലായനം ചെയ്യുന്നതിനു മുമ്പ് മാധ്യമങ്ങൾക്കായി അയച്ച കത്തിൽ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞിരുന്നു: സമാധാനത്തിന്റെ എല്ലാ വാതിലുകളും എന്റെ മുന്നിൽ അവർ അടച്ചു. ഞാൻ ക്യൂബ വിടാൻ നിർബന്ധിതനായിത്തീർന്നു. സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ എല്ലാ വാതിലുകളും അടച്ച അവർ ക്യൂബൻ സമൂഹത്തിന്റെ ക്ഷമ പരീക്ഷിക്കുകയാണ്. പക്ഷേ ഇതിനൊരതിരുണ്ട്. ജോസ് മാർട്ടിനി പറഞ്ഞതുപോലെ, നമ്മുടെ അവകാശങ്ങൾ പിടിച്ചെടുക്കാൻ സമയമായി. അതിനു വേണ്ടി അവരുടെ മുമ്പിൽ യാചിക്കേണ്ടതില്ല. കാസ്ട്രോയും സഹോദരൻ റൗളും, ഏതാനും അനുയായികളും മെക്സിക്കോയിലേക്ക് പലായനം ചെയ്തു. റൗൾ കാസ്ട്രോ അവിടെ വെച്ച് ഏണസ്റ്റോ ചെ ഗുവേര എന്ന ഒരു അർജന്റീനിയൻ ഡോക്ടറെ പരിചയപ്പെട്ടു. ഗറില്ലാ യുദ്ധമുറകളിൽ അതിപ്രാവീണ്യമുള്ളയാളായിരുന്നു ചെ ഗുവേര. ക്യൂബൻ വിപ്ലവമുന്നേറ്റത്തിൽ പങ്കെടുക്കാനുള്ള തന്റെ താൽപര്യം ചെ ഗുവേര റൗളിനെ അറിയിച്ചു. ആദ്യ കാഴ്ചയിൽ തന്നെ ഫിദലിന് ചെ ഗുവേരയെ ഇഷ്ടമായി. എന്നേക്കാൾ ആധുനികനായ വിപ്ലവകാരി എന്നാണ് ഫിദൽ ചെ ഗുവേരയെക്കുറിച്ച് അഭിപ്രായപ്പെട്ടത് ^[125]^[126]^[127]^[128]. കണ്ടുമുട്ടിയ ആദ്യരാത്രിയിലെ ദീർഘസംഭാഷത്തിനുശേഷം ഫിദലിന്റെ സംഘടനയായ "ജൂലൈ 26 മൂവ്മെന്റിൽ" ചെ അംഗമായി. ലോകം മാറ്റിമറിക്കാൻ പോകുന്ന വിപ്ലവകരമായ സൗഹൃദം എന്നാണ് ഇരുവരുടെയും ജീവചരിത്രമെഴുതിയ സൈമണ്ട് റെഡ് ഹെൻട്രി ഈ കൂടിക്കാഴ്ചയെ വിശേഷിപ്പിച്ചത് ^[129].

ക്യൂബൻ വിപ്ലവത്തിനുവേണ്ടി ധനം സമാഹരിക്കാനായി കാസ്ട്രോ ഒരു ലോക പര്യടനം നടത്തുവാൻ തീരുമാനിച്ചു. ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ രഹസ്യപോലീസ് കാസ്ട്രോയുടെ പ്രവൃത്തികൾ സദാ നിരീക്ഷിക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു. ഒരു മെക്സിക്കോ സന്ദർശനവേളയിൽ കാസ്ട്രോക്കു നേരെ പാഴായിപ്പോയ ഒരു വധശ്രമവും നടന്നു. കൂടാതെ മെക്സിക്കൻ പോലീസിനെ സ്വാധീനിച്ച് ബാറ്റിസ്റ്റ കാസ്ട്രോയെ അറസ്റ്റു ചെയ്യിച്ചു ^[130]^[131]^[132]^[133]. പക്ഷേ, മെക്സിക്കോയിലെ രാഷ്ട്രീയ പ്രവർത്തകരുടെ ഇടപെടൽ കൊണ്ട് കാസ്ട്രോയും കൂട്ടരും പെട്ടെന്നു തന്നെ സ്വതന്ത്രരാക്കപ്പെട്ടു. വിദേശപര്യടനത്തിന്നിടയിലും ക്യൂബയിലെ ബാറ്റിസ്റ്റ വിരുദ്ധരുമായി കാസ്ട്രോ നിരന്തര ബന്ധം പുലർത്തിയിരുന്നു. താൻ പദ്ധതി തയ്യാറാക്കിയിരുന്ന ക്യൂബൻ വിപ്ലവമുന്നേറ്റത്തിന് ആവശ്യമായ പിന്തുണ ഒരുക്കുകയായിരുന്നു ഫിദൽ.

25 നവംബർ 1956 ന് വിലക്കു വാങ്ങിയ ഗ്രന്മ എന്ന പായ്ക്കപ്പലിൽ കാസ്ട്രോയും 82 വിപ്ലവകാരികളും, മെക്സിക്കോയിൽ നിന്നും ക്യൂബ ലക്ഷ്യമാക്കി യാത്രതിരിച്ചു. 90 ചെറുതോക്കുകൾ, 3 യന്ത്രവൽകൃത തോക്കുകൾ, 40 കൈത്തോക്കുകൾ, 2 ടാങ്ക്-വേധ തോക്കുകൾ എന്നിവയായിരുന്നു ക്യൂബയിലെ സർക്കാരിനെ പരാജയപ്പെടുത്താൻ തയ്യാറെടുത്തിരുന്ന ആ സൈന്യത്തിന്റെ ആയുധബലം ^[134]^[135]^[136]^[137]. 1,200 മൈൽ സഞ്ചരിക്കുക എന്നത് അത്ര എളുപ്പമല്ലായിരുന്നു, കപ്പലിൽ താങ്ങാവുന്നതിലും അധികം ആളെ കയറ്റിയിരുന്നു. കൂടാതെ, യാത്രികർക്ക് കടൽച്ചൊരുക്കും പിടിപെട്ടു. യാത്രക്കിടയിൽ ഭക്ഷണദൗർലഭ്യം രൂക്ഷമായിരുന്നു. കൂടാതെ കപ്പലിനു നേരിട്ട ചോർച്ചയും അവരുടെ യാത്ര വളരെ ബുദ്ധിമുട്ടുള്ളതാക്കി ^[138]. തീരെ ക്ഷീണിതരായാണ് കാസ്ട്രോയും സൈന്യവും ഹവാന തീരത്തു വന്നത്. അഞ്ച് ദിവസമായിരുന്നു പ്രതീക്ഷിച്ചിരുന്ന യാത്രാസമയം. പക്ഷേ ഗ്രന്മ ക്യൂബയിലെത്തിയത് ഏഴു ദിവസം കഴിഞ്ഞാണ്, മാത്രമല്ല ഉടനെയൊരു ആക്രമണത്തിന് പോരാളികാരും തന്നെ സജ്ജരായിരുന്നുമില്ല ^[139].

സിയറ മിസ്ത്രയിലെ ഗറില്ലാ യുദ്ധം 1956–1958

1956 ഡിസംബർ 2 ന് ഗ്രന്മ ക്യൂബൻ തീരത്ത് എത്തിച്ചേർന്നു. തീരത്തു നിന്നും വളരെയേറെ ദുരം നടന്നാണ് അവർ ശത്രു സൈന്യത്തിന്റെ ഏറ്റവും അടുത്ത താവളത്തിനടുത്തെങ്കിലും എത്തിയത്. ദുർഘടമായ പാതകളും യാത്രാക്ഷീണവും പോരാളികളെ അവശരാക്കിയിരുന്നു^[140]. ഒരിടത്ത് തളർന്നുറങ്ങുകയായിരുന്ന അവരെ ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ ചാരവിമാനങ്ങൾ കണ്ടെത്തുകയും ആക്രമണം തുടങ്ങുകയും ചെയ്തു. കാസ്ട്രോയുടെ സേന ചിന്നിച്ചിതറി. ശത്രുവിൽനിന്നുള്ള ഈ കടുത്ത ആക്രമണം കാരണം, നേരത്തേ നിശ്ചയിച്ചതിൽ നിന്നു വ്യത്യസ്തമായി ചെറിയ ചെറിയ സംഘങ്ങളായാണ് അവർ പിന്നീട് സിയറ മിസ്ത്രയിലേക്ക് സഞ്ചരിച്ചത് .^[141]^[142]. ക്യൂബൻ തീരത്ത് എത്തിയ 81 പേരിൽ വെറും 19 പേർ മാത്രമേ ലക്ഷ്യസ്ഥാനത്ത് എത്തിയുള്ളു. ബാക്കിയുള്ളവരെയെല്ലാം ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ പട്ടാളം പിടികൂടുകയോ വധിക്കുകയോ ചെയ്തിരുന്നു ^[143]^[144]. അവശേഷിച്ച സൈന്യത്തെക്കൊണ്ടു യുദ്ധം തുടങ്ങാൻ കാസ്ട്രോ തീരുമാനിച്ചു. അവർ കാര്യമായ കാവലുകളില്ലാത്ത പട്ടാള ബാരക്കുകൾ ആക്രമിച്ചു. തുടക്കത്തിൽ അതതു പ്രദേശത്തെ യുവാക്കൾ ഈ വിമതസേനയിൽ ചേരുന്നതിൽ വിമുഖത കാണിച്ചിരുന്നുവെങ്കിലും, അതിന്റെ വിജയങ്ങൾ ഈ സേനയിലേക്ക് കുറെയധികം യുവാക്കളെ ആകർഷിച്ചു. ക്രമേണ സൈന്യത്തിന്റെ അംഗബലം 200 ആയി. തുടർന്ന് കാസ്ട്രോ ഈ സൈന്യത്തെ മൂന്നായി വിഭജിച്ചു. ഒന്നിന്റെ നേതൃത്വം താൻ സ്വയം ഏറ്റെടുത്ത് മറ്റു രണ്ടെണ്ണം യഥാക്രമം റൗൾ കാസ്ട്രോയേയും, ചെ ഗുവേരയേയും ഏൽപ്പിച്ചു ^[145].

ഈ സമയത്ത് ബാറ്റിസ്റ്റക്കെതിരേ വിപ്ലവസംഘടനകൾ ക്യൂബയിൽ ആകമാനം ഉയിർത്തെഴുന്നേൽക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു. എന്നാൽ തന്റെ സൈന്യത്തിന്റെ ശക്തി മുഴുവൻ ഉപയോഗിച്ച് ബാറ്റിസ്റ്റ അവരെയെല്ലാം അമർച്ച ചെയ്തുകൊണ്ടിരുന്നു. ഇതിനിടയ്ക്ക് വിപ്ലവഗ്രൂപ്പുകളിലൊന്ന് ബാറ്റിസ്റ്റക്കെതിരേ ഒരു വധശ്രമം നടത്തുകയുണ്ടായി ^[146]^[147]^[148]. 1957 ൽ ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ കൊട്ടാരത്തിനു നേരെ നടന്ന ആക്രമണത്തിനിടയിൽ അതിന് നേതൃത്വം വഹിച്ച ആന്റോണിയോ എന്ന വിപ്ലവകാരി കൊല്ലപ്പെട്ടു. ഈ മരണം, കാസ്ട്രോയ്ക്ക് ഒരു ഉയിർത്തെഴുന്നേൽപ്പായി മാറി. ബാറ്റിസ്റ്റക്കെതിരേ ലഭ്യമായ എല്ലാ പിന്തുണയും സംഘടിപ്പിക്കാൻ കാസ്ട്രോ ശ്രമമാരംഭിച്ചു. ഇതിന്റെ ഭാഗമായി ഓർത്തഡോക്സോ പാർട്ടിയുടെ നേതാക്കളുമായി അദ്ദേഹം ബന്ധപ്പെട്ടു. ബാറ്റിസ്റ്റയെ പുറത്താക്കുന്നതിനായി ഒരു പുതിയ മുന്നണി രൂപീകരിക്കപ്പെട്ടു. സൈനിക നേതൃത്വത്തിനു പകരം സാധാരണ പൗരന്മാരുടെ ഒരു സർക്കാർ രൂപീകരിക്കുക എന്നതായിരുന്നു പുതിയ സഖ്യത്തിന്റെ പ്രധാന അജണ്ട. നിഷ്പക്ഷമായ, വഞ്ചനയില്ലാത്ത, ജനാധിപത്യരീതിയിലുള്ള ഒരു തിരഞ്ഞെടുപ്പു നടത്തുക എന്നതായിരുന്നു അവരുടെ പ്രധാന മുദ്രാവാക്യം.

ക്യൂബയിലെ മാദ്ധ്യമങ്ങൾക്ക് ബാറ്റിസ്റ്റ മൂക്കുകയറിട്ടിരുന്നു. ഇതുകാരണം തന്റെ ആശയങ്ങൾ പുറംലോകത്തെ അറിയിക്കാനായി കാസ്ട്രോ വിദേശമാദ്ധ്യമങ്ങളുടെ സഹായം തേടി. ദ ന്യൂയോർക്ക് പ്രസ്സിന്റെ ലേഖകൻ കാസ്ട്രോയെ ക്യൂബയിൽ വന്നു സന്ദർശിച്ചു. ഇത് ക്യൂബയിൽ നടന്നിരുന്ന വിപ്ലവമുന്നേറ്റത്തിന് അന്താരാഷ്ട്രപ്രശസ്തി നേടിക്കൊടുത്തു ^[149]^[150]^[151]. കൂടുതൽ മാദ്ധ്യമങ്ങൾ ക്യൂബയിലേക്ക് എത്താൻ തുടങ്ങി. പാരിസ് മാച്ച് എന്ന പത്രത്തിന്റെ ലേഖകൻ നാലുമാസത്തോളം വിപ്ലവകാരികളുടെ കൂടെ സഞ്ചരിച്ചാണ് ഒരു ലേഖനം തയ്യാറാക്കിയത് ^[152]^[153]. ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സേന സിയറ മിസ്ത്രയിൽ നിന്നു മാറുന്നതുവരെ കാസ്ട്രോയുടെ സൈന്യം ആക്രമണം വ്യാപിപ്പിച്ചു. 1958 ന്റെ അവസാനത്തോടെ സിയറ മിസ്ത്രയിലെ സുപ്രധാന മേഖലകൾ വിമതർ പിടിച്ചെടുത്തു.

ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ പതനം 1958–1959

ഇക്കാലയളവിൽ ക്യൂബയിൽ ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ രാഷ്ട്രീയ ഭാവിക്കു മങ്ങലേറ്റു തുടങ്ങിയിരുന്നു. ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ പട്ടാളത്തിന് ചില സ്ഥലങ്ങളിൽ നിന്നും പരാജയം നേരിടേണ്ടി വന്നു. കൂടാതെ ആ ഏകാധിപതിയുടെ ജനവിരുദ്ധ നയങ്ങളും പീഡനങ്ങളും വ്യാപകമായ എതിർപ്പു ക്ഷണിച്ചു വരുത്തി. ക്യൂബയിലും, ക്യൂബക്കു പുറത്തും ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സ്വേച്ഛാധിപത്യനയങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള വിമർശനങ്ങൾ ഉയരാൻ തുടങ്ങി. ബാറ്റിസ്റ്റവിരുദ്ധതരംഗം കാരണം അമേരിക്ക ക്യൂബയുമായുള്ള ആയുധവ്യാപാരം നിറുത്തിവെച്ചു. ഇത് ബാറ്റിസ്റ്റക്ക് കനത്ത പ്രഹരം ആയിരുന്നെങ്കിലും അദ്ദേഹം അമേരിക്കക്കു പകരം ഇംഗ്ലണ്ടിൽ നിന്നും ആയുധം വാങ്ങാൻ തീരുമാനിച്ചു ^[154]. ഈ തീരുമാനം വ്യാപകമായ പ്രതിഷേധം ക്ഷണിച്ചുവരുത്തി. പ്രതിപക്ഷം ഒരു പൊതുപണിമുടക്കിനു ആഹ്വാനം ചെയ്തു.

ഏപ്രിൽ 9 ന് കാസ്ട്രോയുടെ നേതൃത്വത്തിലുള്ള 26ജൂലൈ മൂവ്മെന്റ് ബാറ്റിസ്റ്റ സർക്കാരിനെതിരേ യുദ്ധം തുടങ്ങി. കാസ്ട്രോയുടെ ഈ നീക്കത്തിനെതിരേ ഓപ്പറേഷൻ വെർനാ എന്നു പേരിട്ട സൈനിക നീക്കം നടത്തിയാണ് ബാറ്റിസ്റ്റ പ്രതികരിച്ചത്. സൈന്യം സിയറ മിസ്ത്ര മലനിരകൾ വളഞ്ഞു. ആകാശമാർഗ്ഗത്തിലൂടെയുള്ള ആക്രമണമായിരുന്നു അവർ നടത്തിയത്. കാസ്ട്രോയുടെ സേനക്ക് സഹായം ചെയ്തുകൊടുത്തു എന്നതിന്റെ പേരിൽ ഗ്രാമീണരെ സൈന്യം അറസ്റ്റു ചെയ്തു. തുറന്ന ഒരു യുദ്ധത്തിനു പകരം, ഗറില്ലായുദ്ധം ആണ് കാസ്ട്രോ സ്വീകരിച്ചത് ^[155]^[156] . ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സേനക്ക് ഈ ഒളിയുദ്ധത്തിന്റെ രീതി വശമുണ്ടായിരുന്നില്ല. മാത്രമല്ല ഇത്തരം ഗറില്ലാ പോരാളികളെ എങ്ങനെ നേരിടണമെന്നറിയാതെ അവർ വലഞ്ഞു. സൈന്യത്തിന് കനത്ത നാശനഷ്ടം നേരിട്ടു. പലയിടത്തും ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സൈന്യം ഗറില്ലാ പോരാളികളാൽ തോൽപ്പിക്കപ്പെട്ടു. സിയറ മിസ്ത്ര മലനിരകളിൽ നിന്നും പിൻവാങ്ങാൻ സൈന്യം നിർബന്ധിതരായി. നവംബറോടുകൂടി പ്രധാന സൈനികതാവളങ്ങളിൽ വ്യക്തമായ ആധിപത്യം ഉറപ്പിക്കാൻ കാസ്ട്രോയുടെ സേനക്കു കഴിഞ്ഞു. സാന്താക്ലാരയിലും ലാസ് വില്ലാസിലും അവർ മേൽക്കൈ നേടി. പ്രധാന റോഡുകളും തീവണ്ടിപ്പാതകളും തകർക്കുക വഴി വിമതർ ഫലത്തിൽ ക്യൂബയെ രണ്ടായി വിഭജിച്ചു. ഇത് ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സൈന്യത്തിന്റെ മുന്നോട്ടുള്ള പോക്ക് തടഞ്ഞു ^[157]^[158].

ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ പതനം ഏതാണ്ട് തീർച്ചയായപ്പോൾ, പുതിയ ബന്ധങ്ങൾക്കായി അമേരിക്ക ക്യൂബയിലെ അന്നത്തെ പട്ടാള മേധാവിയായിരുന്ന ജനറൽ കാന്റിലോയെ സമീപിച്ചു. കാരണം, ഫിദൽ അധികാരത്തിലെത്തുന്നതിനെ അമേരിക്ക ഭയപ്പെട്ടിരുന്നു. തങ്ങളുടെ താൽപര്യങ്ങൾ ക്യൂബയിൽ നടപ്പാക്കാൻ അത് ബുദ്ധിമുട്ടുണ്ടാക്കുമെന്ന് അമേരിക്കക്കറിയാമായിരുന്നു. അമേരിക്കയുമായുള്ള കൂടിക്കാഴ്ചക്കുശേഷം കാന്റില്ലോ ഫിദലിനെ സമീപിച്ച് ഒരു വെടിനിർത്തലിനായി നിർബന്ധിച്ചു^[159]. മൂന്നു നിർദ്ദേശങ്ങളാണ് കാന്റില്ലോക്ക് മുന്നിൽ ഫിദൽ വെച്ചത്. ഹവാനയിൽ ഇനിയൊരു സൈനികനും പാടില്ല, ബാറ്റിസ്റ്റയെ രക്ഷപ്പെടാനായി ആരും സഹായിക്കാൻ പാടില്ല, അമേരിക്കൻ എംബസ്സിയുമായി യാതൊരു ബന്ധവും പാടില്ല എന്നിവയായിരുന്നു ഈ മൂന്നു ആവശ്യങ്ങൾ^[160]. ഇതെല്ലാം അംഗീകരിച്ച കാന്റില്ലോ ഇതേസമയം തന്നെ ബാറ്റിസ്റ്റയേയും സമീപിച്ചു, പരാജയശേഷം വിപ്ലവകാരികളുടെ തീരുമാനമെന്തായിരിക്കുമെന്ന് കാന്റില്ലോ ബാറ്റിസ്റ്റയേയും അറിയിച്ചു. യുദ്ധത്തിൽ പരാജയപ്പെടുകയാണെങ്കിൽ അത് തന്റെ ജീവനു തന്നെ ഭീഷണിയായേക്കാമെന്നറിയാവുന്ന ബാറ്റിസ്റ്റ രാജി വെക്കാൻ സന്നദ്ധനനായി. തുടർന്ന് 1958 ഡിസംബർ 31 ന് കയ്യിൽ കിട്ടിയ പണവുമായി ബാറ്റിസ്റ്റ രാജ്യം വിട്ടു ^[161]^[162]^[163]. ബാറ്റിസ്റ്റ രാജ്യംവിട്ടു എന്നറിഞ്ഞിട്ടും കാസ്ട്രോ വെടിനിർത്തലിനു തയ്യാറായില്ല. മറിച്ച് കൂടുതൽ ആവേശത്തോടെ മുന്നോട്ടുപോകാനാണ് തന്റെ സൈന്യത്തിന് അദ്ദേഹം നിർദ്ദേശം നൽകിയത്^[160]. കാന്റില്ലോ ക്യൂബയുടെ തലവനായി. അന്നത്തെ സുപ്രീം കോടതി ജഡ്ജിയായിരുന്ന കാർലോസ് പിയദ്രയെ പുതിയ പ്രസിഡന്റായി നിയമിച്ചു. കൂടാതെ മറ്റു മന്ത്രിസഭാംഗങ്ങളേയും തിരഞ്ഞെടുത്തു ^[164].

താൽക്കാലിക സർക്കാർ 1959

പിയദ്ര പ്രസിഡന്റാവുന്നതിന് കാസ്ട്രോ അനുകൂലമായിരുന്നില്ല, മറിച്ച് അഭിഭാഷകനായിരുന്ന മാനുവൽ ഉറുഷ്യ ലിയോ പ്രസിഡന്റായി സത്യപ്രതിജ്ഞ ചെയ്യണമെന്നായിരുന്നു കാസ്ട്രോയുടെ ആഗ്രഹം^[165]. ഉറുഷ്യ പ്രഗല്ഭനായ ഒരു അഭിഭാഷകനായിരുന്നു. മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണകേസിൽ കാസ്ട്രോയ്ക്കും, സഹപ്രവർത്തകർക്കും വേണ്ടി കോടതിയിൽ ഹാജരായത് ഉറുഷ്യ ആയിരുന്നു. ഉറുഷ്യയിലെ നേതൃപാടവം കാസ്ട്രോ തിരിച്ചറിഞ്ഞിരുന്നു. കാന്റില്ലോയുടെ ഗാർഹികതടവിനോടനുബന്ധിച്ച് ഉറുഷ്യ താൽക്കാലിക സർക്കാരിന്റെ നേതൃത്വം ഏറ്റെടുത്തു. ക്യൂബയുടെ പ്രസിഡന്റായി അദ്ദേഹം സ്ഥാനമേറ്റു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ മന്ത്രിസഭയിൽ ഭൂരിഭാഗവും ജൂലൈ26 മൂവ്മെന്റിന്റെ അംഗങ്ങളായിരുന്നു. പുതിയ സർക്കാരിൽ യാതൊരു സ്വാധീനവും ചെലുത്താൻ കാസ്ട്രോ തയ്യാറായില്ല. എന്നാൽ അഴിമതി വിരുദ്ധപ്രവർത്തനങ്ങൾ, സാക്ഷരത നടപ്പിലാക്കാനുള്ള ശ്രമങ്ങൾ എന്നിവ നേരാംവണ്ണം നടക്കുന്നുണ്ടെന്ന് അദ്ദേഹം ഉറപ്പു വരുത്തുന്നുണ്ടായിരുന്നു. ഒരു വ്യക്തിയോ, അതോ ഒന്നിലധികം വ്യക്തികളുടെ ഒരു സംഘമോ തീരുമാനങ്ങളെടുക്കുകയും അത് നടപ്പാക്കുകയും ചെയ്യുന്ന ഡിക്രി എന്ന രീതിയാണ് ക്യൂബയിലെ താൽക്കാലിക സർക്കാർ പിന്തുടർന്നു പോന്നത്. ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ സർക്കാരിൽ അംഗമായിരുന്നവർ രാഷ്ട്രീയത്തിൽ വീണ്ടും പ്രവർത്തിക്കുന്നത് ഉറുഷ്യയുടെ സർക്കാർ നിരോധിച്ചു. നിലവിലുള്ള എല്ലാ രാഷ്ട്രീയപാർട്ടികളേയും നിരോധിക്കാൻ കാസ്ട്രോ സർക്കാരിനെ നിർബന്ധിച്ചു ^[166]^[167]^[168]. പിന്നീട് എല്ലാ രാഷ്ട്രീയ പാർട്ടികളേയും പങ്കെടുപ്പിച്ചുകൊണ്ട് തിരഞ്ഞെടുപ്പ് നടത്തും എന്നു പ്രഖ്യാപിക്കുകയും ചെയ്തു. എന്നാൽ ഈ തീരുമാനം ഇതു വരെ നടപ്പായിട്ടില്ല എന്നത് കൗതുകകരമാണ്.

“

അധികാരം എന്നെ ഭ്രമിപ്പിക്കുന്നില്ല, ഞാനൊരിക്കലും അതേറ്റെടുക്കുവാനും പോകുന്നില്ല -- കാസ്ട്രോ

”

^[169]

വിപ്ലവാനന്തരം നടന്ന രാഷ്ട്രീയ തടവുകാരുടെ വിചാരണ ധാരാളം വിമർശനങ്ങൾ വിളിച്ചു വരുത്തി. വേണ്ടരീതിയിലുള്ള വിചാരണ നടത്താതെയാണ് വധശിക്ഷ നടപ്പാക്കിയതെന്ന് വിദേശമാദ്ധ്യമങ്ങൾ ഉൾപ്പെടെ കുറ്റപ്പെടുത്തി. എന്നാൽ കാസ്ട്രോ ഇതിനെതിരേ പ്രതികരിച്ചത് ഇങ്ങനെയാണ് വിപ്ലവനീതി എന്നത് നിയമത്തിന്റെ കാഴ്ചപ്പാടിലൂടെ നടപ്പാക്കാവുന്നതല്ല, മറിച്ച് മനസാക്ഷിക്കനുസരിച്ച് നടപ്പാക്കേണ്ടതാണ് . ക്യൂബൻ സർക്കാർ രാഷ്ട്രീയ പ്രതിയോഗികളോട് പ്രതികാരം ചെയ്യുകയാണ് എന്നുവരെ പത്രങ്ങൾ എഴുതി. വിചാരണക്കോടതി കുറ്റക്കാരല്ലെന്നു വിധിയെഴുതിയ ഒരു കൂട്ടം വൈമാനികരെ കാസ്ട്രോ വീണ്ടും വിചാരണക്കോടതിക്കുമുമ്പിലേക്കു കൊണ്ടുവന്നു വിചാരണ നടത്തുകയുണ്ടായി. പിന്നീട് അവരെ ജീവപര്യന്തം തടവിനു ശിക്ഷിച്ചു ^[170]^[171]^[172] .

"രാഷ്ട്രീയ പ്രതിയോഗികളേയോ നിരപരാധികളേയോ ഞങ്ങൾ വധശിക്ഷക്കു വിധേയരാക്കിയിട്ടില്ല. കൊലപാതകികൾക്കാണ് ഞങ്ങൾ വധശിക്ഷ വിധിച്ചത്,അത് അവർ അർഹിക്കുന്നുണ്ട്."

— കൂട്ട വധശിക്ഷയെക്കുറിച്ച് കാസ്ട്രോയുടെ പ്രതികരണം, 1959 ^[173]^[174]

ക്യൂബൻ സർക്കാർ രാജ്യത്തു നിലവിലുണ്ടായിരുന്ന, ലോട്ടറി വ്യവസായവും, വ്യഭിചാരശാലകളും, ചൂതാട്ടകേന്ദ്രങ്ങളും അടച്ചു പൂട്ടി. നിരവധി പരിചാരകരും, വേശ്യകളും തൊഴിൽ നഷ്ടപ്പെട്ടവരായി. ഇതറിഞ്ഞ കാസ്ട്രോ കോപാകുലനായി മാറി. പ്രധാനമന്ത്രിയായിരുന്ന ജോസ് മിറോ കർദോന, തന്റെ സ്ഥാനം രാജിവെച്ച് അമേരിക്കയിലേക്ക് പലായനം ചെയ്തു. ഇയാൾ പിന്നീട് കാസ്ട്രോ വിരുദ്ധ സംഘടനയിൽ ചേരുകയുണ്ടായി ^[175]^[176]^[177]

ക്യൂബയുടെ പ്രഥമസ്ഥാനീയൻ

ശക്തനായ നേതാവ് 1959

1959, ഫെബ്രുവരി 16 ന് കാസ്ട്രോ ക്യൂബയുടെ പ്രധാനമന്ത്രിയായി അധികാരമേറ്റെടുത്തു. പ്രധാനമന്ത്രിയുടെ അധികാരപരിധി വർദ്ധിപ്പിക്കും എന്ന ഉറപ്പിന്മേലാണ് കാസ്ട്രോ ഈ സ്ഥാനം ഏറ്റെടുക്കാമെന്ന് സമ്മതിച്ചത് ^[178]. അക്കൊല്ലം ഏപ്രിലിൽ ഒരു കൂട്ടം വ്യവസായ, നയതന്ത്ര പ്രതിനിധികളുമായി കാസ്ട്രോ ഒരു ലോക പര്യടനം നടത്തി. ലോകത്തിനു മുന്നിൽ തന്റെ പ്രതിച്ഛായ വർദ്ധിപ്പിക്കുക എന്നതായിരുന്നു ഉദ്ദേശം. അമേരിക്കയിൽ വെച്ച് അന്നത്തെ വൈസ് പ്രസിഡന്റായിരുന്ന റിച്ചാർഡ് നിക്സനുമായി അദ്ദേഹം കൂടിക്കാഴ്ച നടത്തുകയുണ്ടായി. കാസ്ട്രോയ്ക്ക് യാതൊരു താൽപര്യവുമില്ലാത്ത ഒരാളായിരുന്നത്രെ നിക്സൻ ^[179]^[180]. അദ്ദേഹം പിന്നീട്, കാനഡ, ട്രിനിഡാഡ്, ബ്രസീൽ, ഉറുഗ്വേ, അർജന്റീന എന്നീ രാജ്യങ്ങൾ സന്ദർശിക്കുകയും ബ്യൂനോസ് ഐറിസിൽ ഒരു സാമ്പത്തിക ഉച്ചകോടിയിൽ പങ്കെടുക്കുകയും ചെയ്തു.

തിരിച്ചു വന്ന കാസ്ട്രോ വിപ്ലവകരമായ ഒരു ഭൂപരിഷ്കരണനിയമമാണ് ക്യൂബയിൽ നടപ്പിലാക്കിയത്. അത് ഓരോ ഭൂവുടമയുടെയും ഉടമസ്ഥാവകാശം 993 ഏക്കറിൽ പരിമിതപ്പെടുത്തി. അതിൽ കൂടുതൽ ഭൂമി കൈവശം വെക്കാൻ പാടില്ല എന്ന നിയമം കർശനമാക്കി. ഈ പരിധിയിലും അധികമായി വ്യക്തികളുടെ കൈയ്യിലുണ്ടായിരുന്ന ഭൂമിയെല്ലാം പിടിച്ചെടുത്ത് ഭൂരഹിതരായ കർഷകർക്ക് വിതരണം ചെയ്തു. രണ്ട് ലക്ഷത്തോളം കർഷകർക്ക് ഇങ്ങനെ സ്വന്തമായി ഭൂമി ലഭിച്ചു എന്നു കണക്കുകൾ പറയുന്നു. കാസ്ട്രോയെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം ഇത് പ്രധാനപ്പെട്ട ഒരു നീക്കമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.^[181]. പക്ഷേ ഈ ഭൂപരിഷ്കരണം കാസ്ട്രോയെ പിന്തുണച്ചിരുന്ന മധ്യവർഗ്ഗസമൂഹത്തിലുള്ള പലരേയും പിണക്കുകയുണ്ടായി ^[182]^[183]. ദേശീയ വിനോദസഞ്ചാരവകുപ്പിന്റെ പ്രസിഡന്റായി സ്വയം അവരോധിച്ച കാസ്ട്രോ അമേരിക്കൻ വിനോദസഞ്ചാരികളെ ക്യൂബയിലേക്ക് ആകർഷിക്കാൻ നടത്തിയ ശ്രമങ്ങൾ വിഫലമായി. സാമ്പത്തിക അച്ചടക്കം നടപ്പിൽ വരുത്തുന്നതിന്റെ ഭാഗമായി ഉയർന്ന ഉദ്യോഗസ്ഥരുടെ വേതനം കുറച്ചു. അതോടൊപ്പം സാധാരണക്കാരായ തൊഴിലാളികൾക്ക് കൂടുതൽ ആനുകൂല്യങ്ങൾ പ്രഖ്യാപിച്ചു. എങ്കിലും ഇത്തരം നടപടികൾക്ക് രാജ്യത്തിന്റെ ഖജനാവിനെ രക്ഷിക്കാനായില്ല.

ഭരണത്തിന്റെ ഉന്നത നേതൃത്വങ്ങളിലെല്ലാം മുതിർന്ന കമ്മ്യൂണിസ്റ്റുകാരെയായിരുന്നു കാസ്ട്രോ നിയമിച്ചിരുന്നത്. സെൻട്രൽ ബാങ്കിന്റെ ഗവർണറുടെ സ്ഥാനവും, വ്യവസായ മന്ത്രിയുടെ പദവിയും വഹിച്ചിരുന്നത് ചെ ഗുവേരയായിരുന്നു. അതുപോലെ ഉയർന്ന പദവികളായ, വായുസേന കമാണ്ടർ തുടങ്ങിയ പദവികളിലെല്ലാം കമ്മ്യൂണിസ്റ്റുകാരായിരുന്നു ^[184]^[185]^[186]. ഈ സമയത്ത് പ്രസിഡന്റ് ഉറുഷ്യയും കാസ്ട്രോയും തമ്മിൽ ചില ഉരസലുകൾ ഉടലെടുക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു. രാജ്യം കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് ചേരിയിലേക്കു പോകുന്നതിനെക്കുറിച്ച് ഉറുഷ്യ പരസ്യമായി പ്രസ്താവന നടത്തിയത് കാസ്ട്രോയെ ചൊടിപ്പിച്ചു. കാസ്ട്രോ പ്രധാനമന്ത്രി പദം രാജിവെച്ചു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുയായികൾ പ്രസിഡന്റിന്റെ കൊട്ടാരം ഉപരോധിച്ചു. അവർ ഉറുഷ്യയുടെ രാജി ആവശ്യപ്പെട്ടു. ഉറുഷ്യയുടെ രാജിക്കുശേഷം കാസ്ട്രോ റൊസ്വാൾഡോ ദോർത്തിക്കോസിനെ പുതിയ പ്രസിഡന്റായി അവരോധിച്ചു ^[187]^[188]^[189].

"കാസ്ട്രോയുടെ കാലഘട്ടം വരെ, ക്യൂബയിലെ ഏറ്റവും സ്വാധീനമുള്ള, അധികാരമുള്ള രണ്ടാമത്തെ വ്യക്തി അമേരിക്കയുടെ അംബാസിഡർ ആയിരുന്നു. ഒരു പക്ഷേ ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റിനേക്കാൾ ശക്തൻ."

— ഏൾ.ടി.സ്മിത്ത്, ക്യൂബയിലെ മുൻ അമേരിക്കൻ അംബാസിഡർ.^[190]

ഫിദൽ റേഡിയോ, ടെലിവിഷൻ തുടങ്ങിയ മാദ്ധ്യമങ്ങളുപയോഗിച്ച് ജനങ്ങളോട് സംവദിക്കാൻ ആരംഭിച്ചു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആവേശമുണർത്തുന്ന ചോദ്യങ്ങളും ഉത്തരങ്ങളും ജനങ്ങളിൽ വളരെയധികം മതിപ്പുണർത്തി. ക്യൂബയിലെ ജനസംഖ്യയുടെ സിംഹഭാഗവും കർഷകരും, തൊഴിലാളികളും, വിദ്യാർത്ഥികളും ആയിരുന്നു ^[191]^[192] . സമൂഹത്തിലെ ഒരു മദ്ധ്യവർഗ്ഗമായിരുന്നു നിലവിലുണ്ടായിരുന്ന പ്രതിപക്ഷം. ഇക്കാലയളവിൽ ക്യൂബയിൽ നിന്നും അമേരിക്കയിലേക്ക് ഡോക്ടർമാരുടേയും, സാങ്കേതിക വിദഗ്ദ്ധരുടേയും ഒരു വമ്പൻകുടിയേറ്റം തന്നെയുണ്ടായി ^[193]^[194]. കൂടാതെ കാസ്ട്രോ വിരുദ്ധ സംഘടനകൾ രാജ്യത്ത് തലപൊക്കാൻ തുടങ്ങി. ഇതു കൂടുതലും അമേരിക്കൻ സഹായത്തോടെ ക്യൂബയിലേക്കു വന്ന നുഴഞ്ഞുകയറ്റക്കാരായിരുന്നു. അവരിൽ ഭൂരിഭാഗവും പണ്ട് കാസ്ട്രോ സർക്കാർ നാടുകടത്തിയവരുമായിരുന്നു ^[195]. ഇവർ രാജ്യത്തങ്ങുമിങ്ങും പ്രശ്നങ്ങളുണ്ടാക്കാൻ തുടങ്ങി. ക്യൂബൻ സൈന്യം ഇത്തരം ഇടപെടലുകളെ ശക്തമായ രീതിയിൽ തന്നെ അടിച്ചമർത്തിക്കൊണ്ടിരുന്നു. ശാരീരിക പീഡനമായിരുന്നു ബാറ്റിസ്റ്റയുടെ രീതിയെങ്കിൽ കാസ്ട്രോയുടെ സൈന്യം സ്വീകരിച്ചിരുന്നത് മാനസിക പീഡനം എന്ന വേറിട്ട വഴിയായിരുന്നു. കൂടാതെ ഏകാന്ത വാസം, ഭീഷണി തുടങ്ങിയ രീതികളും കാസ്ട്രോ സർക്കാർ എതിരാളികളുടെ ശബ്ദം അടിച്ചമർത്താൻ ഉപയോഗിച്ചു ^[196].

സോവിയറ്റ് പിന്തുണ, അമേരിക്കൻ വിരുദ്ധത 1960

കാസ്ട്രോ (ഇടത്), ചെ ഗുവേര (നടുക്ക്), മറ്റ് വിപ്ലവകാരികളോടൊപ്പം ലാ കോബർ സ്ഫോടനത്തിനുശേഷം തെരുവിലൂടെ പ്രതിഷേധവുമായി, 5 മാർച്ച് 1960.

1960 കളിലെ ശീതയുദ്ധവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് ക്യൂബ അമേരിക്കയോടുള്ള തങ്ങളുടെ വിയോജിപ്പ് പരസ്യമായി തന്നെ പ്രഖ്യാപിച്ചു. ബാറ്റിസ്റ്റയോടുള്ള അമേരിക്കയുടെ താൽപര്യവും, ക്യൂബയുടെ മേലുള്ള അവരുടെ മേൽക്കോയ്മയും കാസ്ട്രോയെ തെല്ലൊന്നുമല്ല വിഷമിപ്പിച്ചിരുന്നത്. അമേരിക്കയുടെ പ്രധാന എതിരാളിയായിരുന്ന സോവിയറ്റ് റഷ്യയോട് കൂടുതൽ അടുക്കാൻ ഇക്കാലത്ത് കാസ്ട്രോ തീരുമാനിച്ചു. അദ്ദേഹം സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ ഭരണാധികാരികളെ ഒരു സഖ്യത്തിനു വേണ്ടി സമീപിച്ചു. ക്രൂഡ് ഓയിലിനും വളങ്ങൾക്കും വ്യാവസായിക ഉൽപ്പന്നങ്ങൾക്കും പകരമായി പഞ്ചസാരയും മറ്റും കൈമാറ്റം ചെയ്യാനുള്ള ഒരു കരാറിൽ ഇരു രാജ്യങ്ങളും ഒപ്പു വെച്ചു. കൂടാതെ ക്യൂബക്കായി 100 ദശലക്ഷം അമേരിക്കൻ ഡോളറിന്റെ ഒരു സാമ്പത്തിക വായ്പയും കാസ്ട്രോയുടെ ഈ നീക്കത്തിലൂടെ ലഭ്യമാക്കാൻ കഴിഞ്ഞു ^[197]^[198]^[199]. ഇക്കാലത്തുതന്നെ ചൈന, പോളണ്ട്, യുഗോസ്ലാവിയ എന്നിവിടങ്ങളിലെ മാർക്സിസ്റ്റ് സർക്കാരുകളുമായും കാസ്ട്രോ ബന്ധം സ്ഥാപിക്കാൻ തുടങ്ങി.

ക്യൂബയിലുള്ള പെട്രോളിയം കമ്പനികളെല്ലാം റഷ്യയിൽ നിന്നും വരുന്ന ക്രൂഡ് ഓയിൽ സംസ്കരിക്കാൻ തയ്യാറാവണമെന്ന് സർക്കാർ ഉത്തരവിട്ടു. ക്യൂബയിലെ പ്രധാന കമ്പനികളെല്ലാം തന്നെ അമേരിക്കയുടേതോ അമേരിക്കൻ നിയന്ത്രിതമോ ആയിരുന്നു. കമ്പനികളെല്ലാം തന്നെ ഈ ഉത്തരവ് നിരസിച്ചു. ഇതിന്റെ പ്രതികരണമെന്നോണം രാജ്യത്തെ എല്ലാ എണ്ണ ശുദ്ധീകരണകമ്പനികളും ദേശസാൽക്കരിക്കാൻ പോകുകയാണെന്ന് കാസ്ട്രോ പ്രഖ്യാപിച്ചു. ഇത് അമേരിക്കയെ ചൊടിപ്പിച്ചു, ക്യൂബയിൽ നിന്നുള്ള പഞ്ചസാര ഇറക്കുമതി അമേരിക്ക നിറുത്തി. ഫലമെന്നോണം കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലെ എല്ലാ അമേരിക്കൻ കമ്പനികളും ദേശസാൽക്കരിക്കാൻ തീരുമാനിച്ചു ^[200]^[201]^[202]. അമേരിക്കയും ക്യൂബയും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം കൂടുതൽ വഷളാവാൻ തുടങ്ങി. ബെൽജിയത്തിൽ നിന്നും വാങ്ങിയ ആയുധങ്ങളുമായി ക്യൂബയിലേക്കു വന്ന ലാ കോബർ എന്ന ഫ്രഞ്ചു കപ്പൽ ആയിടക്ക് ഹവാന തീരത്തു വെച്ച് സ്ഫോടനത്താൽ തകർക്കപ്പെട്ടു. ഇതിനു പിന്നിൽ അമേരിക്കയാണെന്ന് കാസ്ട്രോ ആരോപിച്ചു. അമേരിക്ക ക്യൂബക്കുമേൽ സാമ്പത്തിക ഉപരോധം ഏർപ്പെടുത്തി. ക്യൂബയിലേക്കുള്ള എല്ലാ കയറ്റുമതികളും അമേരിക്ക നിറുത്തിവെച്ചു. അമേരിക്കയുടെ ക്യൂബയിലുള്ള എല്ലാ കമ്പനികളും കണ്ടുകെട്ടിക്കൊണ്ടാണ് ക്യൂബ ഇതിനു മറുപടി പറഞ്ഞത് ^[203]^[204].

ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയുടെ ജനറൽ അസ്സംബ്ലിയിൽ പങ്കെടുക്കാൻ ന്യൂയോർക്കിലെത്തിയ കാസ്ട്രോ അവിടെ വെച്ച് പല വിദേശനേതാക്കളുമായി കൂടിക്കാഴ്ച നടത്തി. നികിത ക്രൂഷ്ചേവ്അതിൽ പ്രധാനിയായിരുന്നു. ലാറ്റിനമേരിക്കയിലെ സോഷ്യലിസത്തിന്റെ പ്രധാന കേന്ദ്രമായിരിക്കും ക്യൂബ എന്ന് നികിത ക്രൂഷ്ചേവ് അന്ന് പറയുകയുണ്ടായി ^[205]^[206]^[207]. കാസ്ട്രോ അവിടെവെച്ച് ഈജിപ്ത് പ്രസിഡന്റ് ജമാൽ അബ്ദുൾ നാസർ, ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രി ജവഹർലാൽ നെഹ്രു എന്നിവരുമായും കൂടിക്കാഴ്ച നടത്തി. തന്റെ വ്യക്തിത്വം ലോകത്തിനു മുന്നിൽ തുറന്നു കാട്ടാനും, ക്യൂബക്കുള്ള ലോകരാഷ്ട്രങ്ങളുടെ പിന്തുണ ഉറപ്പാക്കാനുമാണ് കാസ്ട്രോ ഇത്തരം വേദികൾ ഉപയോഗിച്ചിരുന്നത്.

അമേരിക്ക ക്യൂബയിൽ ഒരു പട്ടാള അട്ടിമറി നടത്തിയേക്കാമെന്ന് കാസ്ട്രോ ഭയപ്പെട്ടിരുന്നു. സൈനികരുടെ അംഗബലം വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിനു പകരം ബഹുജനപങ്കാളിത്തത്തോടെ ഒരു സൈനിക ശക്തി രൂപപ്പെടുത്താനാണ് കാസ്ട്രോ തീരുമാനിച്ചത്. ഇതിനായി അദ്ദേഹംകമ്മറ്റീസ് ഫോർ ദ ഡിഫൻസ് ഓഫ് ദ റെവല്യൂഷൻ എന്ന ഒരു ദേശീയ സേന രൂപീകരിക്കുകയുണ്ടായി. എല്ലാ യുദ്ധമുറകളിലും ഈ സേനയിലെ അംഗങ്ങൾക്ക് പരിശീലനം നൽകിയിരുന്നു. അയൽരാജ്യങ്ങളിൽ നിന്നുമുണ്ടായേക്കാവുന്ന സൈനികനീക്കങ്ങളെ ചെറുക്കുക എന്നതായിരുന്നു പ്രധാന ലക്ഷ്യം. അതുകൂടാതെ വിദ്യാഭ്യാസപരവും ആരോഗ്യപരവുമായ ബോധവൽക്കരണം ജനങ്ങൾക്കിടയിൽ നടത്തുക എന്നിങ്ങനെയുള്ള ലക്ഷ്യങ്ങൾ കൂടി ഈ സേനക്കുണ്ടായിരുന്നു. ക്യൂബയിലെ 80 ശതമാനത്തോളം ജനങ്ങളും ഈ സേനയിൽ അംഗങ്ങളായിരുന്നു ^[208]^[209]. പൊതുതിരഞ്ഞെടുപ്പു നടത്തുന്നതിനെ കാസ്ട്രോ അനുകൂലിച്ചിരുന്നില്ല. മറിച്ച് ജനങ്ങൾക്ക് നേരിട്ട് സർക്കാരുമായി സംവദിക്കാം എന്ന ഉറപ്പു നൽകിയിരുന്നു. ക്യൂബ സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ പാത പിന്തുടരുകയാണെന്ന് അമേരിക്ക അവകാശപ്പെട്ടു. ഒരു പാർട്ടി തന്നെ എപ്പോഴും ഭരണത്തിൽ, വ്യവസായവും ദേശീയ സമ്പത്തുകളും ഇവരുടെ പരിധിയിൽ, കൂടാതെ പത്ര മാധ്യമങ്ങൾക്ക് വിലക്ക് ഇവയൊക്കെയാണ് അമേരിക്ക തങ്ങളുടെ ആരോപണങ്ങൾക്കു താങ്ങായി ചൂണ്ടിക്കാണിച്ചത് ^[210].

വിദ്യാഭ്യാസരംഗത്തും ആരോഗ്യരംഗത്തും കാതലായ മാറ്റം വരുത്താൻ കാസ്ട്രോയുടെ സർക്കാർ ശ്രമിച്ചു. കൂടൂതൽ വിദ്യാലയങ്ങൾ രാജ്യത്താകമാനം ആരംഭിച്ചു. ഇത് കഴിഞ്ഞ മുപ്പതുകൊല്ലം കൊണ്ടുണ്ടായതിനേക്കാൾ കൂടൂതലാണ്. വിദ്യാഭ്യാസരംഗത്ത് സമൂലമായ മാറ്റം വരുത്തി. പഠനത്തോടൊപ്പം ജോലിപരിചയം കൂടി ഉൾപ്പെടുന്ന പാഠ്യരീതിയാണ് ആവിഷ്ക്കരിച്ചത് ^[211]^[212]. ആരോഗ്യരംഗം ദേശസാൽക്കരിച്ചു. ഗ്രാമീണ ആരോഗ്യകേന്ദ്രങ്ങൾ രാജ്യത്തങ്ങോളമിങ്ങോളം ആരംഭിച്ചു. ശിശുമരണനിരക്ക് വൻ തോതിൽ കുറക്കാൻ ഇത്തരം നടപടികൾക്കു സാധിച്ചു ^[211]. റോഡുകളും മറ്റും പണികഴിപ്പിക്കാനും, അടിസ്ഥാനസൗകര്യമേഖലയിൽ കൂടുതൽ ശ്രദ്ധ ഊന്നാനും ഈ സർക്കാർ ശ്രദ്ധവെച്ചു. ഭവനരഹിതരായവർക്ക് വീടു നിർമ്മിച്ചു നൽകി.

ദ ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം 1961

അമേരിക്കയും ക്യൂബയും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം നാൾക്കുനാൾ മോശമായി വന്നു. കാസ്ട്രോക്കെതിരേ ചാരവൃത്തി നടത്തുക എന്നതായിരുന്നു ക്യൂബയിലെ അമേരിക്കൻ നയതന്ത്രകാര്യാലയത്തിലെ ഉദ്യോഗസ്ഥരുടെ ജോലി. അമേരിക്കൻ നയതന്ത്രകാര്യാലയത്തിലെ ജോലിക്കാരുടെ എണ്ണം അമേരിക്കയിലെ ക്യൂബൻ എംബസ്സിയിലെ ജോലിക്കാരുടെ എണ്ണത്തിനു തുല്യമാക്കണമെന്ന് കാസ്ട്രോ ആവശ്യപ്പെട്ടു. ഇതോടെ ക്യൂബയുമായുള്ള എല്ലാ നയതന്ത്രബന്ധങ്ങളും അമേരിക്ക നിറുത്തിവെച്ചു. ക്യൂബയെ അമർച്ചചെയ്യാൻ അമേരിക്ക തങ്ങൾക്ക് സാദ്ധ്യമായ എല്ലാ ശ്രമങ്ങളും തുടങ്ങിവെച്ചു. ക്യൂബയിലേക്ക് സാധനങ്ങളുമായി പോകുന്ന കപ്പലുകൾ തകർക്കുക, ക്യൂബയിൽ നിന്നും പുറത്താക്കപ്പെട്ടവരെ ചേർത്ത് കാസ്ട്രോക്കെതിരേ സേനയുണ്ടാക്കുക എന്നിങ്ങനെ എല്ലാ വഴികളിലൂടെയും അവർ ശ്രമമാരംഭിച്ചു. ക്യൂബയിൽ നിന്നും പുറത്താക്കപ്പെട്ടവരെ ചേർത്ത് ഡെമോക്രാറ്റിക്ക് റെവല്യൂഷണറി ഫ്രണ്ട് എന്നൊരു സംഘടന അമേരിക്കൻ ചാരസംഘടനയായ സെൻട്രൽ ഇന്റലിജൻസ് ഏജൻസി പടച്ചുണ്ടാക്കി. ക്യൂബക്കെതിരേ ആക്രമണം അഴിച്ചുവിടുക എന്നതു മാത്രമായിരുന്നു ഉദ്ദേശം. അന്നത്തെ അമേരിക്കൻ പ്രസിഡന്റ് ജോൺ.എഫ്.കെന്നഡിയുടെ എല്ലാ വിധ പിന്തുണയും ഈ നീക്കത്തിനായി സി.ഐ.എ സമ്പാദിച്ചിട്ടുണ്ടായിരുന്നു ^[213]. ഏപ്രിൽ 13 ന് ഗ്വാട്ടിമാലയിലും, നിക്കരാഗ്വയിലും നിന്ന് ക്യൂബക്കെതിരേ യുദ്ധം ചെയ്യാൻ ഈ സേനയെ അമേരിക്കൻ സൈന്യം സജ്ജമാക്കി. ഏപ്രിൽ 15 ന് നിക്കരാഗ്വയിൽ നിന്നും ക്യൂബയിലേക്ക് ഈ സേന വ്യോമാക്രമണം നടത്തി. ക്യൂബയിലെ വിമാനത്താവളങ്ങളും സൈനിക താവളങ്ങളും ബോംബിംഗിൽ തകർത്തു ^[214]. ഈ ആക്രമണം ക്യൂബൻ വിമതസേന തന്നെ നടത്തിയതാണെന്ന അവകാശവാദവുമായി അമേരിക്ക രംഗത്തെത്തി ^[215]^[216] എന്നാൽ ഉടൻ തന്നെ കാസ്ട്രോ ക്യൂബൻ ടെലിവിഷനിൽ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ട് അതിന്റെ സത്യാവസ്ഥ ജനങ്ങളെ അറിയിക്കുകയുണ്ടായി ^[217]^[218].

"സാമ്രാജ്യത്വത്തിന്റെ മൂക്കിനു താഴെ നടക്കുന്ന ഈ സോഷ്യലിസ്റ്റ് വിപ്ലവം അവർക്കു രസിക്കുന്നില്ല, അതുകൊണ്ടാണ് അവർക്ക് അസ്വസ്ഥതയുണ്ടാവുന്നത് "

— ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ഇൻവേഷനിൽ കൊല്ലപ്പെട്ട വൈമാനികരുടെ സംസ്കാരചടങ്ങിൽ ചെയ്ത പ്രസംഗത്തിൽ നിന്നും

ഇതൊരു സൈനിക നീക്കമാണെന്ന് തിരിച്ചറിഞ്ഞ കാസ്ട്രോ ഉടൻതന്നെ സംശയിക്കപ്പെടുന്നവരെയെല്ലാം അറസ്റ്റ് ചെയ്തു ജയിലിലടക്കാൻ ഉത്തരവിട്ടു. ഏതാണ്ട് രണ്ടായിരത്തോളം പേരെ ക്യൂബൻ സർക്കാർ മുൻകരുതൽ എന്ന നിലയിൽ തടങ്കലിൽ വെച്ചു. പക്ഷേ രാത്രി അമേരിക്കയുടെ സഹായത്തോടെ നുഴഞ്ഞുകയറ്റക്കാർ കരമാർഗ്ഗം യുദ്ധം തുടങ്ങി. കാസ്ട്രോ സ്വയം ആക്രമണത്തിന്റെ നേതൃത്വം ഏറ്റെടുത്തു. വിമതസേനക്കു ആയുധങ്ങളും ഭക്ഷണവുമായി എത്തിയിരുന്ന കപ്പലിനു നേരെ വ്യോമാക്രമണം നടത്താൻ തന്റെ ചെറിയ വ്യോമസേനയോട് കാസ്ട്രോ ആവശ്യപ്പെട്ടു. 20 ഏപ്രിൽ 1961 ന് ബ്രിഗേഡ് 2506 എന്ന് അമേരിക്ക രഹസ്യമായി വിളിച്ച നുഴഞ്ഞുകയറ്റക്കാർ ക്യൂബൻ സേനക്കു മുന്നിൽ അടിയറവു പറഞ്ഞു ^[219]^[220]. ഈ ഒരു വിജയം ക്യൂബൻ നേതാക്കൾക്ക് കുറച്ചൊന്നുമല്ല ആഹ്ലാദം നൽകിയത് ഈ രാഷ്ട്രീയ വിജയത്തിന് ചെ ഗുവേര പിന്നീട് ഒരവസരത്തിൽ അമേരിക്കയോട് നന്ദി പറയുകയുണ്ടായി ^[221]

ക്യൂബൻ ടെലിവിഷനിലൂടെ പ്രക്ഷേപണം ചെയ്തിരുന്ന പിടിയിലായവരുടെ വിചാരണ കാസ്ട്രോ നേതൃത്വം കൊടുത്ത ഒരു കൂട്ടം പത്രപ്രവർത്തകരാണ് നടത്തിയത്. ഓരോരുത്തരോടും കാസ്ട്രോ ഈ ആക്രമണത്തിനുള്ള കാരണം ചോദിച്ചു. പതിനാലുപേരൊഴിച്ച് ബാക്കിയുള്ളവരെ ഏതാണ്ട് 25ദശലക്ഷം ഡോളറിനു തുല്യമായ മരുന്നുകൾക്കു പകരമായി അമേരിക്കക്കു തന്നെ കൈമാറി ഇക്കൂട്ടരിൽ, ക്യൂബയിൽ തടങ്ങലിൽ സൂക്ഷിച്ചിരുന്നവരെ കുറേ കാലങ്ങൾക്കുശേഷം സ്വതന്ത്രരായി വിട്ടയക്കുകയും ചെയ്തു^[222]. കാസ്ട്രോയുടെ ഈ വിജയം ക്യൂബയിലെ മാത്രമല്ല, മുഴുവൻ ലാറ്റിനമേരിക്കയിലേയും അദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുയായികൾക്ക് അപരിമേയമായ ഊർജ്ജം പ്രദാനം ചെയ്തു.

സോഷ്യലിസ്റ്റ് ക്യൂബ 1961–1962

ഇക്കാലത്ത് കാസ്ട്രോ സോഷ്യലിസ്റ്റ് ക്യൂബ എന്ന ഒരു സംഘടന രൂപീകരിച്ചു. രാജ്യത്തിന്റെ ഭരണം സുഗമമാക്കാനായിരുന്നു ഇത്. ഇതിന്റെ നിയന്ത്രണം മാതൃസംഘടനയായ ജൂലൈ26മൂവ്മെന്റിനു തന്നെയായിരുന്നു ^[223]^[224]. സോഷ്യലിസത്തിലേക്കുള്ള ഈ പെട്ടെന്നുള്ള എടുത്തുചാട്ടം സോവിയറ്റ് റഷ്യ സംശയത്തോടെയാണ് വീക്ഷിച്ചിരുന്നത്. എന്നിരിക്കിലും ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം ദൃഢമായിത്തന്നെ തുടർന്നു. കാസ്ട്രോ തന്റെ മകനായ ഫിഡെലിറ്റോയെ സ്കൂൾവിദ്യാഭ്യാസത്തിനായി മോസ്കോയിലേക്കാണയച്ചത്. ഇതേകാലത്ത് ലാറ്റിനമേരിക്കൻ രാജ്യങ്ങളോട് വിപ്ലവത്തിനായി തയ്യാറെടുക്കാൻ കാസ്ട്രോ ആഹ്വാനം ചെയ്യുകയുണ്ടായി. ഓർഗനൈസേഷൻ ഓഫ് അമേരിക്കൻ സ്റ്റേറ്റ്സ് എന്ന സംഘടനയിൽ നിന്നും അമേരിക്ക ക്യൂബയെ പുറംതള്ളി. ചൈന സോവിയറ്റ് ബന്ധം മുറിഞ്ഞതോടുകൂടി ക്യൂബ പ്രത്യക്ഷത്തിൽ സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ കൂടെയാണ് നിന്നത്. കാരണം ക്യൂബക്കു സൈനികവും ധനപരവുമായ സഹായങ്ങൾ നൽകാൻ സോവിയറ്റ് യൂണിയനു മാത്രമേ കഴിയു എന്ന് കാസ്ട്രോ മനസ്സിലാക്കിയിരുന്നു. പക്ഷേ ആശയപരമായി കാസ്ട്രോ ചൈനയുടെ കൂടെയായിരുന്നു.

1962 ൽ ഭരണനിർവഹണത്തിലെ അപാകതകൊണ്ട് ക്യൂബ ഒരു സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയെ നേരിട്ടു, കൂടാതെ അമേരിക്ക ക്യൂബയുടെ മേൽ ഏർപ്പെടുത്തിയിരുന്ന സാമ്പത്തിക ഉപരോധവും ക്യൂബയെ വല്ലാതെ തളർത്തി. ഭക്ഷ്യദൗർലഭ്യം കാരണം റേഷൻ സമ്പ്രദായം ഏർപ്പെടുത്തേണ്ടി വന്നു. ഭക്ഷ്യവസ്തുക്കളും, ഉപഭോക്തൃഉൽപ്പന്നങ്ങളും റേഷനിങ്ങിന്റെ പരിധിയിൽ കൊണ്ടുവന്നു. രാജ്യത്ത് പലയിടങ്ങളിലായി ഇതിന്റെ പേരിൽ അസ്വാരസ്യങ്ങൾ ഉടലെടുത്തു. ഇത് ഭരണമുന്നണിയിൽ എതിർപ്പിന്റെ സ്വരങ്ങളുയർത്തി. മന്ത്രിമാരിൽ എതിർപ്പിന്റെ ശബ്ദമുയർത്തിയവരെ പിന്തിരിപ്പന്മാർ എന്നു പറഞ്ഞുകൊണ്ട് ഫിദൽ മന്ത്രിസഭയിൽ നിന്നു തന്നെ പുറത്താക്കി. ഫിദലിന്റെ അടുത്ത സുഹൃത്തായിരുന്ന ചെ ഗുവേരയുമായുള്ള ബന്ധത്തിലും ഇതിനിടെ വിള്ളൽ വീണു. ഫിദലിന്റെ സോവിയറ്റ് യൂണിയനോടുള്ള ആഭിമുഖ്യം ചെ ഗുവേരക്ക് ഇഷ്ടമായിരുന്നില്ല. ചെ ഗുവേര മാവോ സേ തൂങിന്റെ ചൈനയോട് അടുപ്പം പുലർത്തിയിരുന്ന ആളായിരുന്നു ^[225].

ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി 1962

അമേരിക്ക തങ്ങളെ എപ്പോൾ വേണമെങ്കിലും ആക്രമിച്ചേക്കാം എന്നൊരു ഭയം സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ പ്രസിഡന്റ് ക്രൂഷ്ചേവിനുണ്ടായിരുന്നു. അമേരിക്കയും നാറ്റോ സേനയും സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ സമീപരാജ്യമായ ടർക്കിയിലും പടിഞ്ഞാറൻയൂറോപ്പിലും സ്ഥാപിച്ചിരുന്ന ആണവായുധങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള അറിവാണ് ക്രൂഷ്ചേവിനെ ഭയപ്പെടുത്തിയിരുന്നത്. ഇതിനൊരു പ്രതിരോധം എന്ന നിലയിൽ അമേരിക്കയെ ലക്ഷ്യംവെച്ച് ക്യൂബയിൽ മിസ്സൈലുകൾ സ്ഥാപിക്കാനായി ക്രൂഷ്ചേവ് ഒരു പദ്ധതി തയ്യാറാക്കി ^[226]. ഇതിന്റെ തുടർനടപടികൾക്കായി ക്രൂഷ്ചേവ് കാസ്ട്രോയെ സമീപിച്ചു . ഉസ്ബക്കിസ്ഥാനിലെ പാർട്ടി സെക്രട്ടറിയായ ഷറഫ് റാഷിദോവും, മിസ്സൈൽ സേനയുടെ തലവനും കൂടി കാസ്ട്രോയെ ക്യൂബയിൽ ചെന്നുകണ്ട് ചർച്ച നടത്തി^[227]. അമേരിക്കക്കെതിരേ സോവിയറ്റ് യൂണിയനുമായുള്ള സൗഹൃദം എന്തുകൊണ്ടും കാസ്ട്രോയെ സന്തുഷ്ടനാക്കി ^[228]. പക്ഷേ ഈ പദ്ധതിയിൽ കാസ്ട്രോ പൂർണ്ണ തൃപ്തനല്ലായിരുന്നു. ക്യൂബയെ റഷ്യയുടെ സൈനികതാവളമാക്കുന്നതിനോട് കാസ്ട്രോക്ക് താൽപര്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല^[229].ഉടനെതന്നെ പദ്ധതിയുടെ വിശദാംശങ്ങൾക്കായി റൗൾ കാസ്ട്രോ മോസ്കോയിലേക്കു പോയി. കാസ്ട്രോയും, റൗളും അടുത്ത സുഹൃത്ത് ചെ ഗുവേരയും കൂടാതെ ഒന്നു രണ്ടു പട്ടാള മേധാവികളും മാത്രമേ ഈ പദ്ധതിയെക്കുറിച്ച് അറിഞ്ഞിരുന്നുള്ളു. അമേരിക്കയുടെ പ്രധാന നഗരങ്ങളെ ലക്ഷ്യംവെച്ച് ക്യൂബയിൽ സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ ആർ-12 എന്ന മദ്ധ്യദൂര മിസ്സൈലുകൾ സ്ഥാപിച്ചു. ക്യൂബയിൽ മിസൈൽതറകൾ നിർമ്മിക്കുന്നതിന്റെ ചിത്രങ്ങൾ അമേരിക്കയുടെ ചാരവിമാനങ്ങൾ രഹസ്യമായി പകർത്തി^[230]. അമേരിക്കയുടെ സുരക്ഷിതത്വത്തിനു നേരെയുള്ള ഈ വെല്ലുവിളി അവർ പുറംലോകത്തെ അറിയിച്ചു. അമേരിക്ക 183 യുദ്ധക്കപ്പലുകളുപയോഗിച്ച് ക്യൂബക്കു ചുറ്റും ഒരു പ്രതിരോധവലയം തീർത്തു. ക്യൂബയിലേക്കു വരുന്ന എല്ലാ യാനങ്ങളേയും നിരീക്ഷണവിധേയമാക്കി^[231]^[232]. കൂടുതൽ മിസ്സൈലുകൾ ക്യൂബയിലേക്കു വരുന്നത് തടയാനാണ് ഈ നടപടി എന്നാണ് അമേരിക്കൻ പ്രസിഡന്റ് കെന്നഡി ഇതിനെക്കുറിച്ച് ടെലിവിഷൻ സന്ദേശത്തിലൂടെ ലോകത്തോട് പറഞ്ഞത്^[233]. ഏത് വിദേശ ആക്രമണത്തിനെതിരേയും സ്വയ രക്ഷക്കായി തയ്യാറെടുക്കേണ്ടത് ഞങ്ങളുടെ ആവശ്യമാണെന്നാണ് മിസൈൽതറകൾ പണിതതിനെക്കുറിച്ച് കാസ്ട്രോ കെന്നഡിയെ അറിയിച്ചത് ^[234]^[235]^[236]^[237].

എന്നാൽ ഒരു ആണവയുദ്ധത്തിലേക്ക് ലോകത്തെ കൊണ്ടെത്തിക്കാൻ ക്രൂഷ്ചേവിനു താൽപര്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല ^[238]^[239] . തുടർന്ന് ക്രൂഷ്ചേവും, കെന്നഡിയും തമ്മിൽ നടന്ന ചർച്ചകൾക്കൊടുവിൽ ക്യൂബയിൽ നിർമ്മിച്ച മിസ്സൈൽതറകൾ പൊളിച്ചുകളയാൻ ക്രൂഷ്ചേവ് ഉത്തരവിട്ടു. കൂടാതെ, അമേരിക്ക രഹസ്യമായി തുർക്കിയിലും ഇറ്റലിയിലും സോവിയറ്റ് യൂണിയനെ ലക്ഷ്യം വെച്ച് സ്ഥാപിച്ചിരുന്ന ആണവായുധങ്ങളും നീക്കം ചെയ്തു ^[240]. ലോകയുദ്ധത്തിലേക്കു നീങ്ങിക്കൊണ്ടിരുന്ന ഒരു പ്രതിസന്ധി അങ്ങനെ ഇല്ലാതായി. എന്നാൽ ഇത് കാസ്ട്രോയെ വല്ലാതെ ക്ഷുഭിതനാക്കി. ക്രൂഷ്ചേവ് തന്നെ വഞ്ചിക്കുകയാണുണ്ടായതെന്ന് കാസ്ട്രോ അഭിപ്രായപ്പെട്ടു ^[241]^[242]^[243]. ക്യൂബക്കു മേൽ ഏർപ്പെടുത്തിയിരുന്ന ഉപരോധം എടുത്തുകളയുന്നതുൾപ്പടെ ഒരു അഞ്ചിന പദ്ധതി കാസ്ട്രോ അമേരിക്കക്കു മുമ്പിൽ സമർപ്പിച്ചു. എന്നാൽ അമേരിക്ക ഈ ആവശ്യങ്ങളെല്ലാം തന്നെ തള്ളിക്കളയുകയാണുണ്ടായത്. കുപിതനായ കാസ്ട്രോ ഐക്യരാഷ്ട്രസംഘടനയുടെ സംഘം ക്യൂബയിലേക്ക് കടക്കുന്നത് നിരോധിച്ചു ^[244]. 1963 ൽ കെന്നഡി വധിക്കപ്പെട്ടു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ കൊലപാതകി ക്യൂബയെ പിന്തുണക്കുന്ന ആളാണ് എന്നൊരു ആരോപണം അമേരിക്ക ഉന്നയിച്ചിരുന്നു തദ്വാരാ കെന്നഡിയുടെ മരണത്തിൽ ക്യൂബക്കു പങ്കുണ്ടാവാമെന്നും അവർ പരോക്ഷമായി ആരോപിച്ചു. എന്നാൽ ലീ ഹാർവെ ഓസ്വാൾഡ് എന്നയാളെ ക്യൂബയിൽ കാലുകുത്താൻ പോലും അനുവദിച്ചിരുന്നില്ല എന്നു പറഞ്ഞ് കാസ്ട്രോ ഈ ആരോപണങ്ങളെയെല്ലാം തള്ളിക്കളഞ്ഞു^[245].

ക്യൂബൻ സോഷ്യലിസത്തിന്റെ വളർച്ച 1963–1970

1963 ഫെബ്രുവരിയിൽ അമേരിക്കയുമായി ഒത്തുതീർപ്പുനടത്താനുണ്ടായ കാരണങ്ങൾ കാണിച്ച് ക്രൂഷ്ചേവ് കാസ്ട്രോയ്ക്ക് ഒരു കത്തയച്ചിരുന്നു. കൂടാതെ റഷ്യയിലേക്ക് ഒരു സന്ദർശനം നടത്താനും അദ്ദേഹത്തിന് ക്ഷണം ലഭിച്ചു. ഈ ക്ഷണം സ്വീകരിച്ച് കാസ്ട്രോ മോസ്കോ സന്ദർശിക്കുകയും ചെയ്തു. ഏതാണ്ട് ഒരു മാസത്തിലേറെ കാസ്ട്രോ റഷ്യയിൽ താമസിച്ച് പതിനാലോളം നഗരങ്ങൾ സന്ദർശിച്ചു. പ്രാദേശികവാസികളായ ആളുകളുമായി സംവദിച്ചു. റെഡ്സ്ക്വയറിൽ ഒരു ജാഥയെ അഭിസംബോധന ചെയ്തു സംസാരിച്ചു. ക്രെംലിൻ മതിലിൽ നിന്ന് ഒരു മെയ് ദിന റാലി വീക്ഷിച്ചു. കാസ്ട്രോയോടുള്ള ബഹുമാനാർത്ഥം മോസ്കോ സ്റ്റേറ്റ് യൂണിവേഴ്സിറ്റി അദ്ദേഹത്തിനു ഡോക്ടറേറ്റ് സമ്മാനിച്ചു. കൂടാതെ ഓർഡർ ഓഫ് ലെനിൻ എന്ന പദവി നൽകി റഷ്യ അദ്ദേഹത്തെ ആദരിച്ചു. ഇത് ലഭിക്കുന്ന ആദ്യ വിദേശി കൂടിയാണ് കാസ്ട്രോ ^[246]^[247] .

സോഷ്യലിസത്തെ ശക്തിപ്പെടുത്താനുള്ള പുതിയ ആശയങ്ങളുമായാണ് കാസ്ട്രോ തിരികെ ക്യൂബയിലേക്കു വന്നത്. സോവിയറ്റ് യൂണിയനിലെ വർത്തമാനപത്രമായ പ്രവദ അദ്ദേഹത്തിൽ ഒരുപാട് പ്രചോദനം നൽകിയിട്ടുണ്ടായിരുന്നു. തിരികെ ക്യൂബയിൽ വന്ന കാസ്ട്രോ രാജ്യത്തുണ്ടായിരുന്ന രണ്ട് ഔദ്യോഗിക പത്രങ്ങളെ ലയിപ്പിച്ച് ഗ്രന്മ എന്ന പേരിൽ ഒരു പത്രമാക്കി മാറ്റി ^[248]. ക്യൂബൻ വിപ്ലവകാരികൾ സഞ്ചരിച്ച പായ്ക്കപ്പലിന്റെ പേരായിരുന്നു ഗ്രന്മ ^[249]. കായികമേഖലയിൽ ഒരു പ്രധാനപ്പെട്ട സ്ഥാനം ലോകരാഷ്ട്രങ്ങൾക്കിടയിൽ ക്യൂബക്കുണ്ടാവണം എന്ന ഉൽക്കടമായ ആഗ്രഹം കാസ്ട്രോയ്ക്കുണ്ടായിരുന്നു ^[250]. ഇതിനു വേണ്ടി ധാരാളം പണം ഈ മേഖലയിൽ കാസ്ട്രോ നിക്ഷേപിക്കുകയുണ്ടായി. പതിനഞ്ചിനും ഇരുപത്താറിനും വയസ്സിനിടക്കുള്ളവർ ഒഴികെ ആർക്കുവേണമെങ്കിലും ക്യൂബ വിട്ടുപോകാം എന്ന് കാസ്ട്രോ പ്രഖ്യാപിച്ചു. ധാരാളം ആളുകൾ ഈ നിർദ്ദേശത്തെ അംഗീകരിച്ചു ക്യൂബ വിട്ടു മറ്റു രാജ്യങ്ങളിലേക്കു ചേക്കേറാൻ തുടങ്ങി. ഇത് കാസ്ട്രോ പ്രതീക്ഷിച്ചതിലും, ഒരു പക്ഷേ ആഗ്രഹിച്ചതിലും മുകളിലായിരുന്നു ^[251]. 1964 ൽ കാസ്ട്രോ വീണ്ടും മോസ്കോയിലേക്ക് ഒരു ഹ്രസ്വപര്യടനം നടത്തി. റഷ്യയുമായി പഞ്ചസാരവ്യാപാരത്തിൽ ഒരു ദീർഘകാലകരാർ ഒപ്പുവെക്കുന്നതിനു വേണ്ടിയായിരുന്നു ഇത്. തിരികെ ക്യൂബയിൽ വന്ന കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലെ വിപ്ലവപ്രസ്ഥാനങ്ങളെയെല്ലാം ചേർത്ത് ഔദ്യോഗികമായി കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ക്യൂബ രൂപീകരിച്ചു.

ലാറ്റിനമേരിക്കയിലുടനീളം ഒരു വിപ്ലവ തീജ്വാല ആളിപടർത്താനായി ആളും അർത്ഥവും നൽകി സഹായിക്കാൻ കാസ്ട്രോ ഒരുമ്പെട്ടു. സാമ്രാജ്യത്വത്തിനെതിരേ ഉയർന്നെണീക്കാൻ കാസ്ട്രോ ജനങ്ങളോട് ആഹ്വാനം ചെയ്തു. വിയറ്റ്നാമിലും, ബൊളീവിയയിലും സാമ്രാജ്യത്വത്തിനെതിരേയും കോളനിവാഴ്ചക്കെതിരേയും പൊരുതുന്ന വിപ്ലവസംഘടനകൾക്ക് കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിൽ പരിശീലനം നൽകി ^[252]^[253]. ചെ ഗുവേരയാണ് ഇത്തരം നീക്കങ്ങൾക്ക് നേതൃത്വം നൽകിയിരുന്നത്. 1967 ൽ ബൊളീവിയൻ കാടുകളിൽ വെച്ച് സി.ഐ.എ സൈനികരാൽ ചെ ഗുവേര കൊല്ലപ്പെട്ടു. ഇത് കാസ്ട്രോക്ക് ഏറ്റ ഒരു വമ്പൻ പ്രഹരമായിരുന്നു ^[254]^[255] . സോവിയറ്റ് യൂണിയനുമായുള്ള ബന്ധത്തിനും ഇക്കാലയളവിൽ ഉലച്ചിൽ തട്ടുന്നുണ്ടായിരുന്നു. ക്രൂഷ്ചേവിനു പകരം, ബ്രഷ്നേവ് റഷ്യയുടെ നേതാവായി സ്ഥാനമേറ്റെടുത്തു. 1976 ലെ ആണവവ്യാപനനിരോധന കരാറിൽ ഒപ്പു വെക്കാൻ കാസ്ട്രോ വിസമ്മതിച്ചു. അമേരിക്കയും സോവിയറ്റ് യൂണിയനും കൂടെ ഒരു മൂന്നാംലോകത്തിനു ശ്രമിക്കുകയാണെന്ന് കാസ്ട്രോ വിശ്വസിച്ചു ^[256]. കാസ്ട്രോക്കെതിരേ ഭരണമുന്നണിയിൽ നിന്നും പ്രതിഷേധ സ്വരങ്ങൾ ഉയർന്നുതുടങ്ങി. അലക്സാണ്ടർ ഡ്യൂബെക്കിന്റെ സാമൂഹിക പരിഷ്കരണത്തെ തടയാനായി സോവിയറ്റ് റഷ്യയുടെ നേതൃത്വത്തിൽ നടത്തിയ ചെക്കോസ്ലാവാക്യൻ ആക്രമണത്തെ കാസ്ട്രോ നിശിതമായി വിമർശിച്ചു. പ്രാഗ് വസന്തത്തെ എതിർക്കുക വഴി ചെക്കോസ്ലാവാക്യയിലെ വിപ്ലവകാരികൾ സാമ്രാജ്യത്വത്തിന്റെ കൈപ്പിടിയിലൊതുങ്ങുകയാണുണ്ടാവുകയെന്ന് കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലെ ജനങ്ങളോട് ഒരു ഉദാഹരണം എന്ന നിലയിൽ പറഞ്ഞു.

ചൈനയിലെ മാവോ സേതൂങിന്റെ നേതൃത്വത്തിൽ നടന്ന ഗ്രേറ്റ് ലീപ് ഫോർവേഡിനെ അനുകരിച്ചുകൊണ്ട് കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലെ സ്വകാര്യ ഉടമസ്ഥതയിലുള്ള വ്യാപാരസ്ഥാപനങ്ങളും സ്വത്തുക്കളും കണ്ടുകെട്ടാൻ തുടങ്ങി. ഇവരെല്ലാം കുത്തകമുതലാളിമാരും വിപ്ലവത്തിനെ ഒറ്റുകൊടുക്കുന്നവരുമാണെന്ന് പറഞ്ഞായിരുന്നു ഇത്. ക്യൂബയുടെ പ്രധാന കയറ്റുമതി പഞ്ചസാര ആയിരുന്നു, പ്രധാന വിപണി സോവിയറ്റ് റഷ്യയും. 1969 ലെ ഒരു കൊടുങ്കാറ്റു കാരണം കരിമ്പു കൃഷിയിൽ വൻ നാശം നേരിട്ടു. മാത്രമല്ല, അത്തവണത്തെ കയറ്റുമതി ലക്ഷ്യം നേടാനായി തൊഴിലാളികൾ കിണഞ്ഞു പരിശ്രമിക്കേണ്ടിവന്നു. പട്ടാളത്തെപ്പോലും കാസ്ട്രോ കരിമ്പിന്റെ വിളവെടുപ്പിനായി രംഗത്തിറക്കി. മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണത്തേക്കാളും മോശമായ അവസ്ഥ എന്നാണ് ഈ സംഭവത്തെക്കുറിച്ച് കാസ്ട്രോ പൊതുജനത്തെ അഭിസംബോധനചെയ്തപ്പോൾ പറഞ്ഞത്. ഈ സമയത്തുപോലും ക്യൂബയിലെ ജനങ്ങൾ കാസ്ട്രോയ്ക്കൊപ്പം നിന്നു. അവർ കാസ്ട്രോയെ തള്ളിപ്പറഞ്ഞില്ല ^[257]^[258].

സാമ്പത്തിക മാന്ദ്യം, മൂന്നാം ലോക രാഷ്ട്രീയം 1970–1974

ക്യൂബ പതുക്കെ ഒരു സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയിലേക്കു നീങ്ങുകയായിരുന്നു. ഇതിൽ നിന്നും കരകയറാൻ റഷ്യയെ സമീപിക്കുക മാത്രമേ അവർക്ക് മാർഗ്ഗമുണ്ടായിരുന്നുള്ളു. കൗൺസിൽ ഫോർ മ്യൂച്ച്യുൽ ഇക്കണോമിക്ക് അസിസ്റ്റൻസ് എന്ന ലോക സോഷ്യലിസ്റ്റുരാഷ്ട്രങ്ങളുടെ സംഘടനയിലെ അംഗത്വം ക്യൂബക്കു കുറച്ചൊരാശ്വാസം നൽകി ^[259]. പിന്നെയും ധാരാളം പ്രശ്നങ്ങൾ ക്യൂബക്ക് ഈ സമയത്ത് അഭിമുഖീകരിക്കേണ്ടിവന്നു. 1970 ൽ അമേരിക്കയിലെ ഫ്ലോറിഡ ആസ്ഥാനമായുള്ള ചില ക്യൂബൻ തീവ്രവാദിഗ്രൂപ്പുകൾ ക്യൂബയുടെ രണ്ട് മത്സ്യബന്ധനബോട്ടുകൾ തകർത്ത് അവയിലെ തൊഴിലാളികളെ ബന്ദികളാക്കുകയുണ്ടായി. ക്യൂബൻ ജയിലിലുള്ള തങ്ങളുടെ സഹപ്രവർത്തകരെ വിട്ടയക്കണം എന്നതായിരുന്നു ആൽഫ66 ^[260] എന്ന ഈ ഗ്രൂപ്പിന്റെ ആവശ്യം. എന്നാൽ പിന്നീട് അമേരിക്കയുടെ സമ്മർദ്ദത്തിനു വഴങ്ങി ഇവർ ബന്ദികളെ വിട്ടയച്ചു. ദേശീയനായകന്മാരെപ്പോലെയാണ് ഈ ബന്ദികളെ കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിൽ സ്വീകരിച്ചത്. ക്യൂബൻ സർക്കാരിനെ വിമർശിച്ചു എന്ന കാരണത്താൽ അറിയപ്പെടുന്ന കവിയും സാംസ്കാരികപ്രവർത്തകനും ആയ ഹെർബർട്ടോ പാഡില്ലയെ കാസ്ട്രോ സർക്കാർ അറസ്റ്റ് ചെയ്തത് ധാരാളം വിമർശനങ്ങൾക്ക് വഴിവച്ചു ^[261]^[262]. പിന്നീട് താൻ ചെയ്തുപോയ പ്രവൃത്തിയിൽ പാഡില്ല ഖേദം പ്രകടിപ്പിക്കുകയും, ഉടൻ തന്നെ വിട്ടയക്കപ്പെടുകയും ചെയ്തു. കലാകാരന്മാരുടേയും ബുദ്ധിജീവികളുടേയും പിന്തുണ സർക്കാരിനു ലഭിക്കാനായി കാസ്ട്രോ സർക്കാർ നാഷണൽ കൾച്ചറൽ കൗൺസിൽ എന്നൊരു വകുപ്പ് രൂപീകരിച്ചു ^[263].

1964 നുശേഷം ഏഴു വർഷം കഴിഞ്ഞാണ് കാസ്ട്രോ വീണ്ടുമൊരു വിദേശപര്യടനത്തിനു മുതിർന്നത്.പുതിയതായി രൂപീകരിക്കപ്പെട്ട മാർക്സിസ്റ്റ് നേതൃത്വത്തിലുള്ള സർക്കാർ ഭരിക്കുന്ന ചിലിയിലേക്കായിരുന്നു ഇത്തവണ കാസ്ട്രോയുടെ 23 ദിവസം നീണ്ടു നിന്ന പര്യടനം. ചിലി പ്രസിഡന്റ് സാൽവദോർ അല്ലെന്റേക്ക് കാസ്ട്രോ എല്ലാ വിധ പിന്തുണകളും വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. കൂടാതെ കാസ്ട്രോ ആ രാജ്യത്തുടനീളം സഞ്ചരിച്ചു ചില ജാഥകളിൽ ജനങ്ങളെ അഭിമുഖീകരിച്ചു സംസാരിച്ചു. ചിലി സൈന്യത്തിൽ ചില വലതുപക്ഷ ചിന്താഗതിക്കാരുള്ള കാര്യം കാസ്ട്രോ അല്ലെന്റേയെ അറിയിച്ചിരുന്നു. ഇവരെ സേനയിൽ നിന്നും നീക്കിയില്ലെങ്കിൽ പിന്നീട് ഇവർ ഒരു സൈനിക നടപടിക്കു മുതിർന്നേക്കാം എന്നും കാസ്ട്രോ ചിലി പ്രസിഡന്റിനു മുന്നറിയിപ്പു നൽകി. കാസ്ട്രോയുടെ മുന്നറിയിപ്പ് ശരിയാണെന്ന് പിന്നീട് കാലം തെളിയിച്ചു. അമേരിക്കയുടെ പിന്തുണയോടെ ഈ വലതുപക്ഷക്കാർ അല്ലെന്റേ സർക്കാരിനെ അട്ടിമറിച്ച് അധികാരം പിടിച്ചെടുക്കുകയുണ്ടായി ^[264]^[265].

പിന്നീട് കാസ്ട്രോ ലോകരാജ്യങ്ങൾ സന്ദർശിക്കുകയായിരുന്നു. അൾജീരിയ, ബൾഗേറിയ, ഹംഗറി, പോളണ്ട്, കിഴക്കൻ ജർമ്മനി, ചെക്കോസ്ലാവാക്യ എന്നീ രാജ്യങ്ങളിലെ സന്ദർശനത്തിനു ശേഷം അവസാനം സോവിയറ്റ് യൂണിയനിൽ എത്തി. പോകുന്ന ഓരോ രാജ്യങ്ങളിലും സാധാരണക്കാരുമായി സംവദിക്കാനാണ് കാസ്ട്രോ ശ്രമിച്ചത്. സാധാരണക്കാരായ ജനങ്ങളോടൊത്താണ് കാസ്ട്രോ ഏറെ നേരവും ചിലവഴിച്ചിരുന്നത്. അമേരിക്കക്കെതിരേ യുദ്ധം ചെയ്യുന്ന വിയറ്റ്നാമിലെ ധീരന്മാർക്ക് കാസ്ട്രോ എല്ലാ വിധ പിന്തുണയും നൽകി. 1973 ൽചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിൽ പങ്കെടുക്കാൻ കാസ്ട്രോ അൾജീയേഴ്സിൽ എത്തിച്ചേർന്നു. കാസ്ട്രോയുടെ സാന്നിദ്ധ്യം മിക്ക രാജ്യങ്ങളുടെ പ്രതിനിധികൾക്കും അസ്വസ്ഥത ഉണ്ടാക്കി. സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ ഒരു സഖ്യരാജ്യം ഇതുപോലൊരു സമ്മേളനത്തിൽ പങ്കെടുക്കുന്നതിന്റെ ഔചിത്യം അവർ മറച്ചുവെച്ചില്ല. കാസ്ട്രോ തന്റെ പ്രസംഗത്തിൽ സോവിയറ്റ് യൂണിയനെ പുകഴ്ത്തി സംസാരിക്കുക കൂടി ചെയ്തു ^[266]

1973 ലെ യോം കിപ്പൂർ യുദ്ധത്തിൽ സിറിയക്കുവേണ്ടിയുള്ള കാസ്ട്രോയുടെ ഇടപെടൽ അറബ് ലോകത്ത് അദ്ദേഹത്തിന് വലിയ ബഹുമാന്യത നേടിക്കൊടുത്തു ^[267] ഇസ്രയേലി സേന സിറിയയിൽ കടക്കുന്നതു തടയാൻ 4,000 വരുന്ന ക്യൂബൻ സൈനികരെ കാസ്ട്രോ സിറിയയിൽ വിന്യസിച്ചു. കൂടാതെ ഇസ്രായേൽ-പാലസ്തീൻ പ്രതിസന്ധിയിൽ ഇസ്രായേലിന്റെ നിലപാടുകളും അവരുടെ അമേരിക്കയുമായുള്ള അടുത്ത ബന്ധവും കാരണം കാസ്ട്രോ ക്യൂബയും ഇസ്രായേലുമായുള്ള എല്ലാ ബന്ധങ്ങളും വിച്ഛേദിച്ചു. ലിബിയൻ നേതാവായ മുവമ്മർ ഗദ്ദാഫിയുമായി വളരെ നീണ്ട കാലം നീണ്ടുനിന്ന ഒരു ബന്ധം തുടങ്ങാനും അറബ് ലോകത്തെ ഇത്തരം ഇടപെടലുകൾ കാസ്ട്രോയെ സഹായിച്ചു. പഞ്ചസാരയുടെ വിലയിൽ അക്കൊല്ലം ഉണ്ടായ വർദ്ധനവ് ക്യൂബയുടെ സാമ്പത്തിക സ്ഥിതി അൽപം മെച്ചപ്പെടുത്തി. കൂടാതെ, കാനഡ, അർജന്റീന തുടങ്ങിയ രാജ്യങ്ങളുമായി പുതിയ വ്യാപാര കരാറുകളിൽ ക്യൂബ ഒപ്പുവെച്ചു ^[268]^[269]. ഓർഗനൈസേഷൻ ഓഫ് അമേരിക്കൻ സ്റ്റേറ്റ്സിൽ വീണ്ടും ക്യൂബക്ക് അംഗത്വം ലഭിച്ചു. അന്ന് അമേരിക്കൻ സ്റ്റേറ്റ് സെക്രട്ടറിയായിരുന്ന ഹെൻറി കിസ്സിഞ്ചർ ഈ പുനർപ്രവേശനത്തിന് ക്യൂബയുടെ അപേക്ഷ അനുഭാവപൂർവ്വം പരിഗണിക്കുകയായിരുന്നു. കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ക്യൂബ അവരുടെ ആദ്യത്തെ ദേശീയ കോൺഗ്രസ്സ് വിളിച്ചു ചേർക്കുകയും സോവിയറ്റ് മാതൃകയിലുള്ള ഒരു ഭരണഘടന അംഗീകരിക്കുകയും ചെയ്തു. പ്രധാനമന്ത്രി, പ്രസിഡന്റ് എന്നീ സ്ഥാനങ്ങൾ എടുത്തു കളഞ്ഞു. ക്യൂബയുടേയും, സർക്കാരിന്റേയും പുതിയ തലവൻ ആയി കാസ്ട്രോ മാറി ^[270]^[271].

അനിഷേധ്യ നേതാവ്

വിദേശ യുദ്ധങ്ങൾ, ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ നേതൃത്വം

1975 ൽ നടന്ന അംഗോളയുടെ ആഭ്യന്തര യുദ്ധത്തിൽ ക്യൂബ വളരെ നിർണ്ണായക ഇടപെടലാണ് നടത്തിയത്. മാർക്സിസ്റ്റ് അടിത്തറയുള്ള പ്യൂപ്പിൾസ് മൂവ്മെന്റ് ഫോർ ലിബറേഷൻ ഓഫ് അംഗോള എന്ന പാർട്ടിയുടെ സർക്കാരായിരുന്ന അവിടം ഭരിച്ചിരുന്നത്. ഈ സർക്കാരിനെതിരേ അമേരിക്കയുടെയും, ദക്ഷിണ ആഫ്രിക്കയുടേയും സഹായത്തോടെ ഒരുകൂട്ടം വിമതർ വിപ്ലവം തുടങ്ങിവെച്ചു. അംഗോളയിലെ മാർക്സിസ്റ്റ് സർക്കാർ നമീബിയയിലെ തങ്ങളുടെ അധികാരത്തിന് ഭീഷണിയായേക്കും എന്ന കാരണത്താലാണ് ദക്ഷിണാഫ്രിക്ക ഈ യുദ്ധത്തിൽ ഭാഗഭാക്കായത്. പതിനായിരത്തോളം വരുന്ന സൈനികരെ അംഗോളയിലേക്ക് ദക്ഷിണാഫ്രിക്ക അയച്ചു. പതിനെട്ടായിരത്തോളം വരുന്ന ക്യൂബൻ സൈനികരെ യുദ്ധമുഖത്ത് എത്തിച്ചാണ് കാസ്ട്രോ ഈ നീക്കത്തിനു മറുപടി പറഞ്ഞത് ^[272]^[273]. അംഗോളയിലെ വിജയത്തിനുശേഷം കാസ്ട്രോ മൊസാംബിക്കിലെ ആഭ്യന്തര യുദ്ധത്തിലാണ് ശ്രദ്ധയൂന്നിയത്. പിന്നീട് കാസ്ട്രോ സൊമാലിയ, ടാൻസാനിയ, മൊസാംബിക്ക് അംഗോള മുതലായ രാജ്യങ്ങളെല്ലാം സന്ദർശിക്കുകയുണ്ടായി. ഇവിടങ്ങളിലെല്ലാം ക്യൂബയുടെ നായകന് വീരോചിതമായ സ്വീകരണമാണ് ലഭിച്ചത്. 1977 ൽ എത്യോപ്യയും സൊമാലിയയും തമ്മിൽ നടന്ന യുദ്ധത്തിൽ കാസ്ട്രോ എത്യോപ്യയുടെ സഹായാഭ്യർത്ഥന മാനിച്ച് അവർക്ക് സൈനിക സഹായം നൽകുകയുണ്ടായി ^[274].

"ആളുകൾ മനുഷ്യാവകാശത്തെക്കുറിച്ച് വാതോരാതെ സംസാരിക്കുന്നു. പക്ഷേ അതുപോലെ തന്നെ പ്രധാനമാണ് മനുഷ്യവർഗ്ഗത്തിന്റെ അവകാശങ്ങളും. കുറേ മനുഷ്യർ ആഡംബര കാറുകളിൽ സഞ്ചരിക്കുമ്പോൾ എന്തുകൊണ്ടാണ് അതേ പോലുള്ളവർ നഗ്നപാദരായി നടന്നുപോവേണ്ടി വരുന്നത് ? ചിലർ ദാരിദ്ര്യത്തിന്റെ അടിത്തട്ടിലാണ് ജീവിക്കുന്നത്, അതേസമയം തന്നെ കുറേ പേർ സമ്പത്തിന്റെ മടിത്തട്ടിൽ സുഖലോലുപജീവിതം നയിക്കുന്നു. കഴിക്കാൻ ഒരു നേരത്തെ ഭക്ഷണംപോലുമില്ലാത്ത ലോകത്തിലെ ആയിരക്കണക്കിനു കുഞ്ഞുങ്ങളെക്കുറിച്ചാണ് ഞാൻ സംസാരിക്കുന്നത്. ഭക്ഷണവും, മരുന്നും നിഷേധിക്കപ്പെട്ട ജീവിക്കാനുള്ള അവകാശം പോലും തടയപ്പെട്ട മനുഷ്യരെക്കുറിച്ചാണ് എനിക്കു സംസാരിക്കുവാനുള്ളത്. "

— ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയിൽ ഫിദൽ ചെയ്ത പ്രസംഗത്തിൽ നിന്നും , 1979 ^[275]

1979 ൽ ക്യൂബയിൽ വെച്ചു നടന്ന ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ഉച്ചകോടിയിൽ കാസ്ട്രോയെ ചെയർപേഴ്സണായി തിരഞ്ഞെടുത്തു. 1982 വരെ കാസ്ട്രോ ഈ പദവി വഹിച്ചിരുന്നു. 1979 ഒക്ടോബറിൽ ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയുടെ ജനറൽ അസ്സംബ്ലിയിൽ കാസ്ട്രോ നടത്തിയ പ്രസംഗത്തിൽ പാവപ്പെട്ടവനും പണക്കാരനും തമ്മിലുള്ള വേർതിരിവിനെക്കുറിച്ച് അദ്ദേഹം നടത്തിയ പരാമർശം അന്താരാഷ്ട്രതലത്തിൽ പ്രശംസിക്കപ്പെട്ടു. സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ അഫ്ഗാനിസ്ഥാനിൽ നടത്തിയ യുദ്ധം ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിലെ കാസ്ട്രോയുടെ നില പരുങ്ങലിലാക്കി. ഐക്യരാഷ്ട്രസംഘടനയുടെ നിലപാടിനെതിരേ നിന്നതാണ് കാസ്ട്രോയ്ക്ക് വിനയായത്. മറ്റ് ചില രാജ്യങ്ങളുടെ മദ്ധ്യസ്ഥത കൊണ്ട് അമേരിക്കയും ക്യൂബയുമായുള്ള ബന്ധം ഇക്കാലത്ത് കുറേക്കുടി മെച്ചപ്പെടുകയുണ്ടായി. ജിമ്മി കാർട്ടർ പ്രസിഡന്റായി സ്ഥാനമേറ്റതോടെ കാസ്ട്രോ അമേരിക്കയുമായി കൂടുതൽ അടുത്തു. ക്യൂബയിൽ നടക്കുന്ന മനുഷ്യാവകാശ ലംഘനത്തെ കാർട്ടർ രൂക്ഷമായി വിമർശിച്ചിരുന്നുവെങ്കിലും കാസ്ട്രോയോട് നേരിയ രീതിയിലുള്ള ബഹുമാനം കാർട്ടർ പ്രകടിപ്പിച്ചിരുന്നു. ഇത് കാസ്ട്രോയെ സന്തോഷിപ്പിക്കുകയുണ്ടായി. മാത്രമല്ല അമേരിക്കയോടുള്ള അടുപ്പം ക്യൂബക്കു മേലുള്ള സാമ്പത്തിക ഉപരോധം നീക്കാൻ സഹായിച്ചേക്കുമെന്ന് കാസ്ട്രോയും വിശ്വസിച്ചു. കൂടാതെ, ക്യൂബയിൽ നിന്നു പുറത്താക്കപ്പെട്ട് അമേരിക്കയിൽ അഭയം തേടിയിരുന്ന രാഷ്ട്രീയ തടവുകാരെ തിരികെ ക്യൂബയിൽ വന്ന് അവരുടെ ബന്ധുക്കളെ സന്ദർശിക്കാനും കാസ്ട്രോ അനുവദിച്ചു. ഇതിലൂടെ അമേരിക്ക നുഴഞ്ഞു കയറ്റക്കാർക്കു നൽകികൊണ്ടിരുന്ന സഹായം നിറുത്തിയേക്കുമെന്നും കാസ്ട്രോ പ്രതീക്ഷിച്ചു ^[276]^[277].

റൊണാൾഡ് റീഗൻ, ഗോർബച്ചേവ് 1980–1989

1980 കളിൽ പഞ്ചസാരക്കു നേരിട്ട വിലയിടിവ് ക്യൂബയെ വീണ്ടും ഒരു സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയിലേക്കു കൊണ്ടുചെന്നെത്തിച്ചു. ജനങ്ങൾ ക്യൂബവിട്ടു പലായനം ചെയ്യുന്നതുവരെയെത്തി കാര്യങ്ങൾ. കിട്ടിയ ബോട്ടുകളിലും മറ്റുമായി അമേരിക്കയിലേക്കു അവർ അഭയാർത്ഥികളായി കടക്കാൻ തുടങ്ങി ^[278]. ഇത് ഇരു രാജ്യങ്ങൾക്കും തലവേദന സൃഷ്ടിച്ചു. അവസാനം 3,500 ഓളം വരുന്ന അഭയാർത്ഥികളെ അമേരിക്ക നിയമപരമായി സ്വീകരിക്കാം എന്നു സമ്മതിച്ചു. 3,500 ഓളം വരുന്ന ക്യൂബൻ അഭയാർത്ഥികളെ കൊണ്ടുപോകാൻ നൂറുകണക്കിനു ബോട്ടുകൾ അമേരിക്കയിൽ നിന്നെത്തി. എന്നാൽ ക്യൂബ മാനസികനില തകരാറിലായ രോഗികളേയും കുറ്റവാളികളേയുമാണ് ഇങ്ങനെ അഭയാർത്ഥികളായി കടത്തിവിട്ടത് ^[279]^[280]. സാമ്പത്തികഭദ്രത ഉയർത്താൻ വേണ്ടി ക്യൂബ രഹസ്യമായി പല കാര്യങ്ങളും ചെയ്യാൻ തുടങ്ങി. അവരുടെ ദേശീയമ്യൂസിയത്തിൽ നിന്നും വിലപിടിപ്പുള്ള പല ചിത്രങ്ങളും ആരുമറിയാതെ വിറ്റ് പണമാക്കാൻ തുടങ്ങി. കൂടാതെ പനാമ കനാൽ വഴി പല ഇലക്ട്രോണിക് സാധനങ്ങളും അമേരിക്കയിൽ നിന്നും നിയമവിരുദ്ധമായി കടത്താനും തുടങ്ങി ^[281]. അമേരിക്കയുടെ പുതിയ പ്രസിഡന്റായി തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ട റിപ്പബ്ലിക്കൻ പാർട്ടി നേതാവ് റൊണാൾഡ് റീഗൻ ക്യൂബയോടും കാസ്ട്രോയോടും മൃദുസമീപനം ഉള്ളയാളായിരുന്നില്ല. അമേരിക്ക ക്യൂബക്കെതിരേ ഒരു ജൈവയുദ്ധത്തിനു തയ്യാറെടുക്കുകയാണെന്ന് കാസ്ട്രോ ആരോപിച്ചു. 1971 ൽ അമേരിക്കൻ ചാരസംഘടനയിൽ നിന്നും ചോർന്നു കിട്ടിയ വിവരം അനുസരിച്ച് അവർ സ്വൈൻ ഫ്ലൂ വൈറസിനെ ക്യൂബയിലേക്ക് കടത്തിവിട്ടുവെന്ന് കാസ്ട്രോ പറയുകയുണ്ടായി. അതുപോലെ തന്നെ 1981 ൽ ഡെങ്കി പനി പരത്തുന്ന രോഗാണുക്കളേയും അമേരിക്ക ക്യൂബയിൽ പരത്തിയെന്നും കാസ്ട്രോ ആരോപിച്ചു^[282]. ഇതിനിടയിലും സാമ്രാജ്യത്വത്തിനെതിരേ നടക്കുന്ന മുന്നേറ്റങ്ങൾക്ക് കാസ്ട്രോ ആകാവുന്നിടത്തോളം സഹായം നൽകിയിരുന്നു.

റഷ്യയുടെ പുതിയ നേതാവായി തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ടത് മിഖായേൽ ഗോർബച്ചേവ് ആയിരുന്നു. ഗ്ലാസ്നോസ്ത്, പെരിസ്ട്രോയിക്ക തുടങ്ങിയ നയങ്ങളിലൂടെ കമ്മ്യൂണിസത്തിനു പുതിയ മാനങ്ങൾ നൽകാനാണ് ഗോർബച്ചേവ് ശ്രമിച്ചത്. എന്നാൽ കാസ്ട്രോയെപ്പോലുള്ള യാഥാസ്ഥിതിക കമ്മ്യൂണിസ്റ്റുകൾ ഇതിനെ തെറ്റായാണ് വ്യാഖ്യാനിച്ചത്. മുതലാളിത്തത്തിലേക്കുള്ള ഒരു നീക്കമായാണ് ഇവർ ഇത്തരം നീക്കങ്ങളെ കണ്ടത് ^[283]^[284]. പാശ്ചാത്യ രാഷ്ട്രങ്ങളുമായുള്ള ബന്ധം ദൃഢമാക്കുന്നതിന് ഗോർബച്ചേവ് അമേരിക്ക പോലുള്ള രാജ്യങ്ങൾ സന്ദർശിച്ച് ചർച്ചകൾ നടത്തി. ഇതെല്ലാം കാസ്ട്രോയുടെ ഗോർബച്ചേവിനെക്കുറിച്ചുള്ള ആശങ്കകൾക്ക് ആക്കം കൂട്ടി. ക്യൂബക്ക് നൽകി വരുന്ന സഹായങ്ങൾ കുറക്കാൻ അമേരിക്ക റഷ്യയോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു. ഗോർബച്ചേവ് ഇതിനു സമ്മതം മൂളുകയും ചെയ്തു. റഷ്യയും ക്യൂബയും ആയുള്ള ബന്ധം തകരാൻ തുടങ്ങി. ക്യൂബയിലെ റഷ്യൻ നയതന്ത്രപ്രതിനിധികളെ രഹസ്യമായി നിരീക്ഷിക്കാൻ കാസ്ട്രോ നിർദ്ദേശം നൽകി ^[285]. ക്യൂബ സന്ദർശിച്ച ഗോർബച്ചേവിനെ മാർക്സിസം-ലെനിനിസം നീണാൾ വാഴട്ടെ എന്ന കൊടി കാണിച്ചാണ് ക്യൂബക്കാർ വരവേറ്റത്. ക്യൂബക്കു നൽകിയിരുന്ന എല്ലാ പ്രത്യേക സൗജന്യങ്ങളും നിറുത്തലാക്കുകയാണെന്ന് ഗോർബച്ചേവ് കാസ്ട്രോയെ അറിയിച്ചു ^[286]^[287]. എന്നാൽ ഇതിലെല്ലാം വലുതായി കാസ്ട്രോ കണ്ടത് തന്റെ സ്വന്തം രാജ്യത്ത് വളർന്നു വരുന്ന അന്തഃച്ഛിദ്രങ്ങളായിരുന്നു. മയക്കു മരുന്ന്, അഴിമതി ആരോപണവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് മുതിർന്ന പട്ടാളമേധാവികളേയും മറ്റും വിചാരണ നടത്തി കുറ്റക്കാരെന്നു കണ്ടെത്തിയശേഷം വധിക്കുകയുണ്ടായി. യാതൊരു ദാക്ഷിണ്യവും കാസ്ട്രോ ഈക്കാര്യത്തിൽ കാണിച്ചില്ല ^[288]^[289].

സവിശേഷമായ ഒരു കാലഘട്ടം 1990-2000

സോവിയറ്റ് യൂണിയനിൽ നിന്നുമുള്ള സഹായം നിന്നതോടെ ക്യൂബ ഒരു വൻ സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയെ അഭിമുഖീകരിച്ചു. സമാധാനത്തിന്റെ സമയത്തെ ഒരു പ്രത്യേക കാലഘട്ടം എന്നാണ് കാസ്ട്രോ ഇതിനെക്കുറിച്ച് പൊതുജനങ്ങളെ അഭിസംബോധന ചെയ്തുകൊണ്ട് പറഞ്ഞത്. പെട്രോൾ റേഷൻ വെട്ടിച്ചുരുക്കി. കാറുകൾക്കു പകരമായി ചൈനയിൽ നിന്നും സൈക്കിളുകൾ ഇറക്കുമതിചെയ്തു. അത്യാവശ്യ ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ നിർമ്മിക്കുന്നതല്ലാത്ത എല്ലാ ഫാക്ടറികളും അടച്ചു പൂട്ടി ^[290]. പാചകവാതകത്തിനു പകരം, വിറക് ഉപയോഗിച്ച് പാചകം ചെയ്യാൻ ജനങ്ങളോട് കാസ്ട്രോ ആവശ്യപ്പെട്ടു. ദിവസം പതിനാറു മണിക്കൂറിലധികം വൈദ്യുതി നിറുത്തലാക്കി. ഒരു തുള്ളി പെട്രോൾ പോലും ക്യൂബയിലേക്കു വരാത്ത ഒരു കാലം വിദൂരമല്ല എന്ന് ക്യൂബയിലെ ജനങ്ങളോട് കാസ്ട്രോ പറഞ്ഞു. നഗരത്തിലുള്ള ജനങ്ങളോട് ഗ്രാമങ്ങളിലേക്കു മാറിതാമസിക്കാൻ ആവശ്യപ്പെട്ടു ^[291]^[292].

സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ അതിന്റെ യാഥാസ്ഥിതിക കമ്മ്യൂണിസത്തിലേക്ക് തിരിച്ചുവരുമെന്ന് കാസ്ട്രോ പ്രതീക്ഷിച്ചിരുന്നു. പക്ഷേ അവിടെ ഗോർബച്ചേവിനെ പുറത്താക്കാൻ ഒരു ശ്രമം വിമതരുടെ ഭാഗത്തു നിന്നുണ്ടായിയെങ്കിലും അത് വിഫലമായി; ഗോർബച്ചേവ് അധികാരം തിരികെ പിടിച്ചു. ക്യൂബയും സോവിയറ്റ് റഷ്യയും തമ്മിലുണ്ടായിരുന്ന ബന്ധം തീരെ വഷളായി ^[293]. ക്യൂബയിൽ ഉണ്ടായിരുന്ന സേനയെ റഷ്യ തിരിച്ചു വിളിച്ചു. 1991 ഡിസംബറിൽ സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ വിഭജിക്കപ്പെട്ടു. റഷ്യൻ ഫെഡറേഷന്റെ പ്രസിഡന്റായി ബോറിസ് യെൽത്സിൻ സ്ഥാനമേറ്റെടുത്തു. കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ ഇല്ലാതായി. പകരം, ബഹുപാർട്ടി ജനാധിപത്യം എന്ന സംവിധാനം നിലവിൽ വരുകയും രാജ്യം മുതലാളിത്തം അടിസ്ഥാനമായുള്ള ഒരു സമ്പദ് വ്യവസ്ഥ സ്വീകരിക്കാൻ നിർബന്ധിതമാവുകയും ചെയ്തു. യെത്സിൻ കാസ്ട്രോയെ തള്ളിപ്പറയുകയും, അമേരിക്കയിലെ മിയാമി ആസ്ഥാനമായുള്ള ഒരു കാസ്ട്രോ വിരുദ്ധ തീവ്രവാദി ഗ്രൂപ്പുമായി ബന്ധം സ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. ലോകത്തിലെ മറ്റിടങ്ങളിൽ നടക്കുന്ന വിപ്ലവപ്രസ്ഥാനങ്ങൾക്കു നല്കി വന്ന സഹായങ്ങൾ നിറുത്തിവെക്കാനും കാസ്ട്രോ നിർബന്ധിതനായി.

കടുത്ത സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയ്ക്കിടയിലും, ക്യൂബ ഒരു പാൻ അമേരിക്കൻ ചാമ്പ്യൻഷിപ്പ് ഹവാനയിൽ വെച്ചു നടത്തി ^[294]. അത് ഏറെ പണച്ചെലവുള്ള ഒരു നടപടിയായിരുന്നെങ്കിലും ക്യൂബയുടേയും കാസ്ട്രോയുടേയും സ്വാധീനശക്തി ലോകത്തിനു മുന്നിൽ ഒരിക്കൽകൂടി തെളിയിക്കാൻ ഈ സംഘാടനം വഴിയൊരുക്കി. അമേരിക്കയെ പിന്തള്ളി ക്യൂബയാണ് മെഡൽനിലയിൽ ഒന്നാമതെത്തിയത്. ക്യൂബയിലെ വിമതഗ്രൂപ്പുകൾ വീണ്ടും പ്രശ്നങ്ങളുമായി ഉയിർത്തെണീറ്റുകൊണ്ടിരുന്നു. സായുധവിപ്ലവത്തിനു പോലും ഈ സംഘടനകൾ ആഹ്വാനം ചെയ്യുകയുണ്ടായി. കാസ്ട്രോ അധികാരത്തിലെത്തിയതിനു ശേഷം ആദ്യമായിട്ടായിരുന്നു ഇത്രയേറെ ശക്തമായ ജനപ്രക്ഷോഭങ്ങൾ ഉയരുന്നത് ^[295]^[296]. ഇത്തരം സംഭവങ്ങളെ സൂക്ഷ്മമായി നിരീക്ഷിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന അമേരിക്കയിലെ ക്യൂബവിരുദ്ധ ഗ്രൂപ്പുകൾ ഒരാക്രമണത്തനു മുതിർന്നേക്കുമോ എന്ന ഭയം കൊണ്ട്, രാജ്യത്ത് ഒരു ഗറില്ലാ യുദ്ധത്തിനു വേണ്ടിയുള്ള തയ്യാറെടുപ്പുകൾ നടത്താൻ കാസ്ട്രോ ജനങ്ങളോട് ആഹ്വാനം ചെയ്തു.

പുതിയ കാലഘട്ടത്തിൽ ക്യൂബയിൽ ഒരു ഉടച്ചു വാർക്കൽ അനിവാര്യമാണെന്ന് കാസ്ട്രോയ്ക്കു മനസ്സിലായി. മുതലാളിത്തവ്യവസ്ഥത്തയിലേക്കുള്ള മാറ്റം കൂടാതെ നിലനിന്നുപോകാൻ കഴിയില്ലെന്ന് അദ്ദേഹം തിരിച്ചറിഞ്ഞു. ക്യൂബയുടെ തലവൻ എന്ന നിലയിൽ നിന്നും അദ്ദേഹം ഒഴിഞ്ഞു. പകരം താരതമ്യേന ചെറുപ്പമായ കാർലോസ് ലേജിനെ സ്ഥാനമേൽപ്പിച്ചു. കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടിയുടെ തലവനായും, സായുധസേനയുടെ കമ്മാണ്ടർ ഇൻ ചീഫായും കാസ്ട്രോ തന്നെ തുടർന്നു. സ്വതന്ത്ര വിപണി, ചെറുകിട സ്വകാര്യ സംരംഭങ്ങൾ തുടങ്ങിയ ഉദാരവൽക്കരണങ്ങൾ ക്യൂബയിൽ അനുവദിക്കപ്പെട്ടു തുടങ്ങി. പഞ്ചസാര കയറ്റുമതിയിൽ മാത്രം ഒതുങ്ങിക്കിടന്ന വരുമാന സ്രോതസ്സ് കൂടുതൽ വിപുലീകരിക്കാൻ ജൈവസാങ്കേതിക വിദ്യ, വിനോദ സഞ്ചാരം തുടങ്ങിയ വിവിധമേഖലകൾ കൂടി ക്യൂബ അഭിവൃദ്ധിപ്പെടുത്തിത്തുടങ്ങി^[297]^[298]. മെക്സിക്കോയിൽ നിന്നും, സ്പെയിനിൽ നിന്നും വന്നെത്തിക്കൊണ്ടിരുന്ന വിനോദസഞ്ചാരികളുടെ ബാഹുല്യം നിമിത്തം രാജ്യത്ത് വേശ്യാവൃത്തിയും അധികരിച്ചു വന്നു. ഒരുകാലത്ത് ഇതിനെ ശക്തമായി എതിർത്തിരുന്ന കാസ്ട്രോ ഈ ഘട്ടത്തിൽ അതിനു നേരെ കണ്ണടയ്ക്കുകയായിരുന്നു. കൂടാതെ, അദ്ദേഹം ജനങ്ങൾക്ക് മതപരമായ അവകാശങ്ങൾ കൂടി അനുവദിച്ചുകൊടുത്തു. പള്ളികളോടുള്ള അദ്ദേഹത്തിന്റെ സമീപനം മാറിയെന്നതിന്റെ വ്യക്തമായ തെളിവായിരുന്നു 1998 ജനുവരിയിൽ ജോൺ പോൾ രണ്ടാമൻ മാർപ്പാപ്പ യുടെ ക്യൂബ സന്ദർശനം.^[299]. മാർപ്പാപ്പയുടെ സന്ദർശനശേഷം ദുഖവെള്ളി പൊതു അവധി ദിവസമായി ക്യൂബ പ്രഖ്യാപിച്ചു. സ്വയം നിരീശ്വരവാദി എന്നു വിശേഷിപ്പിച്ചിരുന്ന കാസ്ട്രോയുടെ ഈ നീക്കം കൗതുകകരമായിരുന്നു ^[300]. ദക്ഷിണ ആഫ്രിക്കയിലെ സ്വാതന്ത്ര്യസമരസേനാനിയും വലിയൊരു മനുഷ്യസ്നേഹിയുമായിരുന്ന നെൽസൺ മണ്ടേലയുമായി കാസ്ട്രോ വേദി പങ്കിട്ടു ^[301]^[302]. അംഗോളയിലെ ദക്ഷിണാഫ്രിക്കയുടെ കൈയ്യേറ്റത്തിനെതിരേ ക്യൂബയുടെ ഇടപെടലിനെ മണ്ടേല പ്രശംസിക്കുകയുണ്ടായി ^[303]. ദക്ഷിണാഫ്രിക്കൻ പ്രസിഡന്റായി നെൽസൺ മണ്ടേല സ്ഥാനമേറ്റ ചടങ്ങിൽ കാസ്ട്രോ ഒരു മുഖ്യ അതിഥി ആയിരുന്നു ^[304].

പുതിയ ബന്ധങ്ങൾ 2000–2006

സാമ്പത്തിക പ്രശ്നങ്ങൾ ക്യൂബയെ വല്ലാതെ അലട്ടിയിരുന്ന സമയത്താണ് കാസ്ട്രോ, വെനിസ്വേലയുടെ പ്രസിഡന്റായ ഹ്യൂഗോ ഷാവേസുമായി രാഷ്ട്രീയ ബന്ധം സ്ഥാപിക്കുന്നത്. വെനിസ്വേലയിലെ എണ്ണകമ്പനികളെല്ലാം ദേശസാൽക്കരിക്കാനുള്ള ഒരു പദ്ധതിക്ക് ഷാവേസ് തുടക്കമിട്ടിരുന്നു ^[305]^[306]. മരുന്നിനു പകരം, ക്രൂഡ്ഓയിൽ കൈമാറാനുള്ള ഒരു കരാറിൽ കാസ്ട്രോയും ഷാവേസും ഒപ്പു വെക്കുയുണ്ടായി ^[307] ദിനംപ്രതി ക്യൂബയിൽ നിന്നും വെനിസ്വേലയക്കു കൊടുക്കുന്ന മരുന്നുകൾക്കു പകരമായി, മിതമായ നിരക്കിൽ എണ്ണ കൈമാറാനുള്ളതായിരുന്നു കരാർ. ഓരോ രാജ്യത്തു നിന്നുമുള്ള 300,000 നേത്രരോഗികൾക്ക് സൗജന്യ നേത്ര ശസ്ത്രക്രിയ നടത്താനുള്ള ഒരു പദ്ധതിക്കു കാസ്ട്രോ തുടക്കം കുറിച്ചു ^[308]. 2005 ഓടു കൂടി സാമ്പത്തികമായി മെച്ചപ്പെട്ട നില കൈവരിച്ച ക്യൂബ, ഏതാണ്ട് 1.6 ദശലക്ഷം വരുന്ന തൊഴിലാളികളുടെ വേതനം ഇരട്ടിയാക്കുകയുണ്ടായി. പാവപ്പെട്ടവർക്ക് അടുക്കളോപകരണങ്ങൾ, നിത്യോപയോഗ സാധനങ്ങൾ മുതലായവ നൽകി. എന്നാൽ പിന്നീട് 2004 ൽ ഇന്ധനത്തിന്റെ ദൗർലഭ്യം കാരണം കുറേയേറെ ഫാക്ടറികൾ കാസ്ട്രോ അടച്ചു പൂട്ടി ^[309].

2001 ലെ മിഷേൽ ചുഴലിക്കാറ്റിൽ ക്യൂബ ആകെ ആടിയുലഞ്ഞു. ചുഴലിക്കാറ്റിന്റെ കെടുതികളെ അതിജീവിക്കാൻ അമേരിക്കയുടെ സഹായം കാസ്ട്രോ നിരസിച്ചു ^[310]. എന്നാൽ സെപ്തംബർ പതിനൊന്നിലെ ആക്രമണത്തിനു ശേഷം കാസ്ട്രോ അമേരിക്കക്ക് ശക്തമായ പിന്തുണ പ്രഖ്യാപിച്ചു ^[311]. ഈ അവസരത്തിൽ അമേരിക്കൻ വിമാനങ്ങൾക്ക് വേണമെങ്കിൽ ക്യൂബയുടെ വിമാനത്താവളങ്ങൾ ഉപയോഗിക്കാം എന്നും കാസ്ട്രോ അമേരിക്കയെ അറിയിച്ചു ^[311]. തീവ്രവാദത്തിനെതിരേയുള്ള പോരാട്ടത്തിന് അമേരിക്കക്ക് എല്ലാ സഹായവും അദ്ദേഹം വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. ഇക്കാലയളവിലും ലോകരാഷ്ട്രങ്ങളോടുള്ള ബന്ധം സുദൃഢമായി നിലനിർത്താൻ കാസ്ട്രോ ശ്രമിച്ചിരുന്നു.

അധികാര കൈമാറ്റം 2006–2008

രണ്ടായിരത്താറ് ജൂലൈ 31 ന് താൻ വഹിച്ചിരുന്ന എല്ലാ പദവികളും കാസ്ട്രോ താൽക്കാലികമായി സഹോദരൻ റൗൾ കാസ്ട്രോയ്ക്ക് കൈമാറി ^[312]. ആ സമയത്തു തനിക്ക് വേണ്ടിവന്ന ഉദരശസ്ത്രക്രിയ മൂലം എന്തെങ്കിലും ജോലിയിൽ ഏർപ്പെടുന്നതിനു കാസ്ട്രോയ്ക്ക് ശാരീരികമായി സാദ്ധ്യമല്ലായിരുന്നു. ഗ്രന്മ പായ്ക്കപ്പൽ ക്യൂബൻ തീരത്തടുത്തതിന്റെ അമ്പതാം വാർഷികാഘോഷത്തിനു പോലും അദ്ദേഹത്തിന് പങ്കെടുക്കാനായില്ല.^[313]. 2007 ഫെബ്രുവരിയിൽ കാസ്ട്രോയുടെ ആരോഗ്യം മെച്ചപ്പെട്ടുവെന്നും, അദ്ദേഹം ഉടൻ തന്നെ ദിനചര്യകളിലേക്ക് മടങ്ങിയെത്തുമെന്നും റൗൾ ജനങ്ങളോട് അറിയിച്ചു. ആയിടക്ക് വെനിസ്വേല പ്രസിഡന്റ് ഹ്യൂഗോ ഷാവെസ് ആതിഥേയനായ ഒരു റേഡിയോ ടോക്ക് ഷോയിൽ കാസ്ട്രോ ആത്മവിശ്വാസത്തോടെ ജനങ്ങളോട് സംസാരിക്കുകയുണ്ടായി ^[314]. കാസ്ട്രോ പൂർണ്ണമായി സുഖം പ്രാപിച്ചു എന്ന് ഈ റേഡിയോ പരിപാടിക്കു ശേഷം ഷാവേസ് ലോകജനതയോട് പറഞ്ഞു. ചൈനീസ് പോളിറ്റ് ബ്യൂറോ അംഗം ക്യൂബ സന്ദർശിച്ചതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പുറത്തു വിട്ട ചില നിശ്ചലചിത്രങ്ങളിൽ ആരോഗ്യവാനായിരിക്കുന്ന കാസ്ട്രോയെ ജനങ്ങൾ കണ്ടു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആസന്നമരണനാണെന്ന തെറ്റിദ്ധാരണകൾ അങ്ങനെ നീങ്ങി.

അമേരിക്കൻ പ്രസിഡന്റായിരുന്ന ജോർജ്ജ്.ബുഷ് കാസ്ട്രോയെക്കുറിച്ച്, അദ്ദേഹത്തിന്റെ രോഗാവസ്ഥയെക്കുറിച്ച് പറഞ്ഞത് ഇങ്ങനെയാണ് ഒരു ദിവസം നല്ലവനായ ദൈവം കാസ്ട്രോയെ കൊണ്ടുപോകും ^[315]. കാസ്ട്രോ ഇങ്ങനെ തിരിച്ചടിച്ചു:-ഇപ്പോൾ എനിക്കു പകൽവെളിച്ചം പോലെ വ്യക്തമായി എനിക്കുനേരെ നടന്ന വധശ്രമങ്ങളുടെ പുറകിൽ ആരായിരുന്നു എന്ന്, ദൈവം നല്ലവനായതുകൊണ്ട് ഞാൻ ഇപ്പോഴും ജീവിച്ചിരിക്കുന്നു. ഫെബ്രുവരി 24, 2008 ൽ താൻ ഔദ്യോഗിക പദവികളിൽ നിന്നും വിരമിക്കുകയാണെന്ന് ദേശീയ കമ്മിറ്റിയിൽ കാസ്ട്രോ പ്രഖ്യാപിച്ചു ^[316]. കാസ്ട്രോയുടെ സഹോദരൻ റൗൾ ആണ് പുതിയ നേതാവായി തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ടത്. കാസ്ട്രോയ്ക്ക് പകരക്കാരനാവില്ല റൗൾ എന്ന് ദേശീയ കമ്മറ്റി വിലയിരുത്തി. അങ്ങനെ കാസ്ട്രോ എല്ലാ ഔദ്യോഗിക പദവികളിൽ നിന്നും വിരമിച്ചു. 2012 മാർച്ച് ൽ ബെനെഡിക്ട് പതിനാറാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിച്ചപ്പോൾ വത്തിക്കാൻ നയതന്ത്രകാര്യാലയത്തിൽ വെച്ച് കാസ്ട്രോയെ നേരിൽ കണ്ടു സംസാരിക്കുകയുണ്ടായി ^[317]^[318].

വിരമിക്കലും, പിന്നീടുള്ള ജീവിതവും

പിന്നീട് കാസ്ട്രോയുടെ ആരോഗ്യനില തീരെ മോശമായി. പക്ഷേ വിശ്രമിക്കാൻ അദ്ദേഹം തയ്യാറായിരുന്നില്ല. ഗ്രന്മ പത്രത്തിൽ റിഫ്ലക്ഷൻസ് എന്ന ഒരു കോളം എഴുതിയും, നവമാദ്ധ്യമമായ ട്വിറ്ററിലൂടെ ജനങ്ങളോട് സംവദിച്ചും അദ്ദേഹം തന്റെ സാന്നിദ്ധ്യം അറിയിച്ചുകൊണ്ടിരുന്നു ^[138]^[319]. തന്റെ ആരോഗ്യസ്ഥിതിയെക്കുറിച്ച് ആകുലപ്പെടേണ്ടതില്ലെന്ന് ക്യൂബയിലെ ജനങ്ങളോട് കാസ്ട്രോ പറഞ്ഞു. ലോകനേതാക്കളെ കാണുന്നതിലോ, അവരുമായി ചർച്ചചെയ്യാനോ കാസ്ട്രോയ്ക്ക് തന്റെ ക്ഷീണമോ രോഗമോ ഒരു തടസ്സമായില്ല. 2011 ഏപ്രിൽ 9 ന് ക്യൂബൻ കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടിയുടെ കേന്ദ്ര കമ്മിറ്റിയിൽ നിന്നും കാസ്ട്രോ രാജിവെച്ചു.

കാസ്ട്രോയുടെ രാഷ്ട്രീയം - കാസ്ട്രോയിസം

താൻ ഒരു സോഷ്യലിസ്റ്റ്, മാർക്സിസ്റ്റ്, ലെനിനിസ്റ്റ് ആണെന്നായിരുന്നു കാസ്ട്രോ അവകാശപ്പെട്ടിരുന്നത് ^[320]. വാണിജ്യവും,വ്യവസായവും സ്വകാര്യ വ്യക്തികളുടെ ഉടമസ്ഥതയിൽ നിന്നും മാറ്റി സ്റ്റേറ്റിന്റെ കീഴിലാക്കുക വഴി സോഷ്യലിസത്തിലേക്കുള്ള പാത അദ്ദേഹം തുറന്നു. സ്വകാര്യ ഉടമസ്ഥതയിലുള്ള ഇത്തരം വ്യവസായങ്ങളെല്ലാം ദേശീയവൽക്കരിച്ചു. പാവപ്പെട്ടവനും, പണക്കാരനും തമ്മിലുള്ള ചേരിതിരിവ് പൂർണ്ണമായും നീക്കം ചെയ്യാൻ കാസ്ട്രോ കിണഞ്ഞു ശ്രമിച്ചു. വർഗ്ഗ സമരം എന്ന വിപ്ലവത്തിലൂടെ ബൂർഷ്വാസിയെ നീക്കം ചെയ്ത് പ്രോലിറ്റേറിയൻ എന്നു വിളിക്കപ്പെടുന്ന തൊഴിലാളി വർഗ്ഗം അധികാരത്തിലെത്തും എന്ന മാർക്സിന്റെ വാക്കുകൾ കാസ്ട്രോ ക്യൂബയിലൂടെ നടപ്പിലാക്കി ലോകത്തിനു കാണിച്ചുകൊടുത്തു. ഒക്ടോബർ വിപ്ലവത്തിലൂടെ റഷ്യയിലെ മുതലാളിത്തത്തെ ഉന്മൂലനം ചെയ്ത ലെനിന്റെ ദർശനവും ജീവിതചര്യയും ആയിരുന്നു കാസ്ട്രോ സ്വീകരിച്ച മറ്റൊരു മാതൃക. ഒരു മുതലാളിത്തരാജ്യത്തെ എങ്ങനെ സോഷ്യലിസത്തിലേക്കെത്തിക്കാം എന്നതിന് കാസ്ട്രോയുടെ മുമ്പിലുണ്ടായിരുന്ന ഉദാഹരണം ആയിരുന്നു ലെനിൻ കെട്ടിപ്പടുത്ത റഷ്യ.

കുടുംബജീവിതം

കാസ്ട്രോയുടെ കുടുംബജീവിതത്തെക്കുറിച്ചുള്ള വിവരങ്ങൾ മാദ്ധ്യമങ്ങളിൽ നിന്നും പൊതുവേ മറച്ചുവെച്ചിരിക്കുകയായിരുന്നു ^[321]. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആദ്യഭാര്യ മിർത ദയാസ് ബലാർട്ട് എന്ന ധനികയായ യുവതിയായിരുന്നു. ഇത് പ്രണയവിവാഹമായിരുന്നു. 1948 ഒക്ടോബർ 11-ന് ആയിരുന്നു ഇവരുടെ വിവാഹം. ഈ ബന്ധത്തിൽ ഫിഡെലിറ്റോ എന്നു പേരുള്ള മകനുണ്ട് ^[322]. കാസ്ട്രോയും, മിർതയും 1955 ൽ വേർപിരിഞ്ഞു. ദാലിയ സോട്ടോ എന്ന രണ്ടാം ഭാര്യയിൽ അദ്ദേഹത്തിന് അഞ്ചു മക്കളുണ്ടായിരുന്നു.അലക്സിസ്, അലക്സാണ്ടർ, അന്റോണിയോ, അലജാൻഡ്രോ, ഏഞ്ചൽ എന്നിവരായിരുന്നു ദാലിയയിൽ ഉണ്ടായ മക്കൾ. ചില അവിഹിത ബന്ധങ്ങളിലൂടെയും കാസ്ട്രോയ്ക്ക് മക്കളുണ്ടായിരുന്നു. അലീന എന്ന മകൾ കാസ്ട്രോയുടെ നയങ്ങളിൽ മനംമടുത്ത് അമേരിക്കയിൽ ഒരു അഭയാർത്ഥിയായി ചേക്കേറുകയുണ്ടായി ^[323]. കാസ്ട്രോയുടെ ഏക സഹോദരി ആയിരുന്നു ജോവാനിറ്റ കാസ്ട്രോ. ഇവർ കാസ്ട്രോയുടെ നയങ്ങളിൽ കടുത്ത എതിർപ്പുള്ള സ്ത്രീയായിരുന്നു. 1960 മുതൽക്കു തന്നെ ഇവർ അമേരിക്കയിലാണ് താമസിക്കുന്നത്. കാസ്ട്രോയും, റൗളും കൂടി ക്യൂബയെ വെള്ളത്താൽ ചുറ്റപ്പെട്ട ഒരു ജയിലാക്കിയിരിക്കുന്നു എന്നാണ് ജോവാനിറ്റ അഭിപ്രായപ്പെട്ടത് ^[324]. കാസ്ട്രോയുടെ അടുത്ത സുഹൃത്തുക്കളായി അറിയപ്പെട്ടിരുന്നത് ഹവാനയുടെ മേയറായിരുന്ന പെപിൻ നരാഞ്ജോയും, ഭിഷഗ്വരനായിരുന്ന റെനെ വല്ലേജോയും ആയിരുന്നു. കാസ്ട്രോയുടെ ഉപദേശക സംഘത്തിന്റെ തലവൻ കൂടിയായിരുന്നു പെപിൻ നരാഞ്ജോ. വെനിസ്വേലയിലെ എഴുത്തുകാരനായിരുന്ന ഗബ്രിയേൽ ഗർസിയ മാർക്വേസ് കാസ്ട്രോയുമായി അടുത്ത സൗഹൃദം പുലർത്തിയിരുന്ന ആളായിരുന്നു ^[325].

മരണം

**ഫിദൽ കാസ്ട്രോ**
	ഫിദൽ കാസ്ട്രോ
	;
	ക്യൂബൻ ദേശീയസഭയുടേയും മന്ത്രിസഭയുടേയും അദ്ധ്യക്ഷൻ
	നിലവിൽ
	അധികാരമേറ്റത്; ഡിസംബർ 2, 1976; 2011 ഏപ്രിൽ 19ന് എല്ലാ പദവികളും ഒഴിഞ്ഞു.
വൈസ് പ്രസിഡന്റ്	റൗൾ കാസ്ട്രോ, ജുവാൻ അൽമെയ്ദ ബോസ്ക്, ; അബെലർഡോ കൊളോമെ ഇബറ, കാർലോസ് ലഗെ ഡേവില, ; എസ്തബാൻ ലാസോ ഹെർണാണ്ടസ്, ജോസെ ആർ. മചാഡോ വെൻചുറ
മുൻഗാമി	ഒസ്‌വാൾഡോ ഡോർടിക്കോസ് ടൊറാഡോ
ക്യൂബയിലെ പ്രധാനമന്ത്രിമാർ
	പദവിയിൽ; ഫെബ്രുവരി 16, 1959 – ഡിസംബർ 2, 1976
മുൻഗാമി	ഹൊസെ മിറോ കർദോനാ
ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ചെയർപേഴ്സൺ
	പദവിയിൽ; സെപ്തംബർ 16, 2006 – 2008
മുൻഗാമി	അബ്ദുള്ള ബിൻ ഹാജി അഹമ്മദ് ബദാവി മലേഷ്യ
പിൻഗാമി	റൗൾ കാസ്ട്രോ
ജനനം	ഓഗസ്റ്റ് 13, 1926 (98 വയസ്സ്); ബിറാൻ, ഹോൾഗ്വിൻ പ്രവിശ്യ, ക്യൂബ
മരണം	നവംബർ 25, 2016 (പ്രായം 90); ഹവാന, ക്യൂബ
രാഷ്ട്രീയകക്ഷി	കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ക്യൂബ
ജീവിതപങ്കാളി	(1) മിർത ഡയസ് ബലാർട്ട് (1948–1955 - വിവാഹമോചനം 1955) ; (2) ഡാലിയ സോട്ടോ. (1980 മുതൽ)
ഒപ്പ്

2016 നവംബർ 25 ന് ക്യൂബ തലസ്ഥാനമായ ഹവാനയിൽ വെച്ച് തന്റെ തൊണ്ണൂറാം വയസ്സിൽ അന്തരിച്ചു. ക്യൂബൻ ടിവിയിലൂടെ ഫിദൽ കാസ്ട്രോയുടെ സഹോദരനും ക്യൂബയുടെ നിലവിലെ പ്രസിഡന്റുമായ റൗൾ കാസ്ട്രോയാണ് ഔദ്യോഗികമായി മരണവാർത്ത പുറത്ത് വിട്ടത്. ^[326]

വിമർശനങ്ങൾ

ആഭ്യന്തരമായും, അന്താരാഷ്ട്ര തലത്തിലും കാസ്ട്രോ ധാരാളം വിമർശനങ്ങൾ നേരിട്ടിരുന്നു ^[327]. അമേരിക്കയിലെ ഫ്ലോറിഡയിൽ ക്യൂബയിൽ നിന്നും പലായനം ചെയ്തവരുടേയും പുറത്താക്കപ്പെട്ടവരുടേയും ഒരു സമൂഹം ഉണ്ടായിരുന്നു . ഇവിടെ നിന്നാണ് അന്താരാഷ്ട്രതലത്തിൽ കാസ്ട്രോക്കെതിരേയുള്ള വിമർശനങ്ങളുടെ ഭൂരിഭാഗവും രൂപംകൊണ്ടിരുന്നത് ^[328]^[329]. മറ്റ് പാശ്ചാത്യരാജ്യങ്ങളിലും സ്ഥിതി വ്യത്യസ്തമായിരുന്നില്ല. മറ്റു കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് നേതാക്കളെ കാണുന്ന അതേ കണ്ണിലൂടെയാണ് കാസ്ട്രോയും അവിടങ്ങളിൽ വീക്ഷിക്കപ്പെട്ടിരുന്നത്. ലാറ്റിനമേരിക്കയുടെ ചരിത്രത്തിൽ ഇത്രയും നീണ്ട കാലത്തെ ഒരു ഭരണം ആദ്യമാണ്. കാസ്ട്രോയുടെ സ്വേച്ഛാധിപത്യത്തിനുദാഹരണമാൺ` ഈ ഭരണദൈർഘ്യമെന്നാണ് പാശ്ചാത്യ നിരീക്ഷകരുടെ അഭിപ്രായം. അധികാരം കാസ്ട്രോയിൽ മാത്രം നിക്ഷിപ്തമാണെന്നും, ക്യൂബയും അവിടുത്തെ ജനങ്ങളും കാസ്ട്രോ എന്ന ഒരു മനുഷ്യന്റെ വ്യക്തിപ്രഭാവത്തിൽ മാത്രം നിലകൊള്ളുന്നു എന്നുമൊക്കെ ഈ കാലഘട്ടത്തെയും അദ്ദേഹഹ്തിന്റെ ജീവിതത്തെയും കുറിച്ച് അദ്ദേഹത്തിന്റെ ജീവചരിത്രകാരന്മാർ അഭിപ്രായപ്പെടുന്നു. അതേസമയം ജനാധിപത്യരാഷ്ട്രങ്ങൾ എന്ന് സ്വയം ഉദ്ഘോഷിക്കുന്ന മറ്റു രാജ്യങ്ങളേക്കാൾ ജനാധിപത്യം ക്യൂബയിൽ നിലവിലുണ്ടെന്ന് ഇവർ സാക്ഷ്യപ്പെടുത്തുന്നു. എല്ലാ നയരൂപീകരണങ്ങൾക്കും മുമ്പ് അക്കാര്യത്തിൽ സർക്കാർ പൊതുജനങ്ങളുടെ അഭിപ്രായം കേൾക്കുന്ന രീതി അവിടെയുണ്ട്. അമേരിക്കൻ പ്രസിഡന്റിനേക്കാളും കുറഞ്ഞ അധികാരം മാത്രമേ ക്യൂബയുടെ നേതാവായ കാസ്ട്രോ കയ്യാളിയിരുന്നുള്ളു എന്നും നിരീക്ഷിക്കപ്പെടുന്നു.

ക്യൂബയിൽ കടുത്ത മനുഷ്യാവകാശ ലംഘനങ്ങൾ നടക്കുന്നു എന്ന് മനുഷ്യാവകാശസംഘടനയായ ഹ്യൂമൻ റൈറ്റ്സ് വാച്ച് ഉദാഹരണങ്ങൾ ഉദ്ധരിച്ചു പറയുന്നു. എന്നാൽ മനുഷ്യാവകാശലംഘനം അല്ലെന്നും ഒരു ജനതയുടെ പുരോഗമനത്തിനും നന്മയ്ക്കുമായി വ്യക്തികളുടെ സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനു പരിധി നിശ്ചയിക്കുകമാത്രമേ ചെയ്തിട്ടുള്ളു എന്നും കാസ്ട്രോ ഇതിനു മറുപടിയായി പറയുന്നു. വിദ്യാഭ്യാസം, തൊഴിൽ, ആരോഗ്യം മുതലായ മേഖലകളിൽ ഒരു ജനതയ്ക്കു മുന്നേറണമെങ്കിൽ ഇതുപോലുള്ള ചില നിയന്ത്രണങ്ങൾ ഏർപ്പെടുത്തേണ്ടിവരും എന്ന് സർക്കാർ ഇത്തരം ചെയ്തികളെ ന്യായീകരിച്ചുകൊണ്ടു പറഞ്ഞു. ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റായ കാസ്ട്രോയുടെ സ്വകാര്യസമ്പാദ്യം ഏതാണ്ട് 550 ദശലക്ഷം അമേരിക്കൻ ഡോളറാണെന്നും, ഇത് ബ്രിട്ടനിലെ എലിസബത്ത് രാജ്ഞിയുടെ സമ്പാദ്യത്തിനേക്കാൾ ഇരട്ടിയോളം വരുമെന്നും ഉള്ള ഒരു വാർത്ത 2005 ൽ ഫോബ്സ് മാഗസിൻ പ്രസിദ്ധീകരിക്കുകയുണ്ടായി. എന്നാൽ ഇവർ പറയുന്നപോലെ വിദേശബാങ്കുകളിൽ ഒരു അമേരിക്കൻ ഡോളർ എങ്കിലും എനിക്ക് സ്വകാര്യ സമ്പാദ്യമുള്ളതായി തെളിയിച്ചാൽ അന്ന് ഞാൻ ഈ സ്ഥാനം രാജിവെക്കാൻ തയ്യാറാണ് എന്നാണ് കാസ്ട്രോ ഈ വാർത്തയോട് പ്രതികരിച്ചത്. ക്യൂബൻ സർക്കാരിനെ തകർക്കാനുള്ള വടക്കേ അമേരിക്ക പോലുള്ള മുതലാളിത്ത രാജ്യങ്ങളുടെ തന്ത്രങ്ങളാണ് ഇതെന്നും കാസ്ട്രോ കൂട്ടിച്ചേർത്തു.

മാർക്സിസം

സാമൂഹിക-മാനവ ശാസ്ത്രങ്ങൾ

ധനതത്വശാസ്ത്രം

മാർക്സിയൻ ധനതത്വശാസ്ത്രം

ചരിത്രം

മുതലാളിത്ത ഉല്പാദനസമ്പ്രദായം

വർഗ്ഗ പ്രയത്നം

തൊഴിലാളിവർഗ സർവാധിപത്യം

Primitive accumulation of capital

തൊഴിലാളിവർഗ്ഗ വിപ്ലവം

തൊഴിലാളിവർഗ്ഗ സാർവ്വദേശീയത

ലോക വിപ്ലവം

Philosophy

മാർക്സിയൻ തത്ത്വശാസ്ത്രം

ചരിത്രപരമായ ഭൗതികവാദം

വൈരുദ്ധ്യാത്മക ഭൗതികവാദം

Analytical Marxism

അരജാകവാദവും മാർക്സിസവും

Marxist autonomism

Marxist feminism

മാർക്സിസ്റ്റ് മാനവികതാവാദം

Structural Marxism

പാശ്ചാത്യ മാർക്സിസം

പ്രധാന മാർക്സിസ്റ്റുകൾ

വിമർശനങ്ങൾ

മാർക്സിസത്തെക്കുറിച്ചുള്ള വിമർശനങ്ങൾ

Full list

കവാടം:കമ്മ്യൂണിസം

ചിത്രശാല

ഫിദൽ കാസ്ട്രോ
ക്യൂബയിലെ രക്തസാക്ഷിമണ്ഡപത്തിനു മുന്നിൽ
26ജൂലൈ മുന്നേറ്റം സംഘടനയുടെ ചിഹ്നം
ഒരു മെയ് ദിന റാലിയിൽ
ഹവാനയിൽ പ്രസംഗിക്കുന്നു
വാഷിംങ്ടൺ സന്ദർശനത്തിനിടയിൽ
ഹവാനയിലെ രക്തസാക്ഷിത്വമണ്ഡപത്തിൽ
റഷ്യൻ പ്രസിഡന്റ് വ്ലാഡിമിർ പുടിൻ പുടിന്റെയൊപ്പം
ബ്രസീലിയൻ പ്രസിഡന്റ് ലുലയോടൊപ്പം

അവലംബം

കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ (2009). മൈ ലൈഫ്: എ സ്പോക്കൺ ഓട്ടോബയോഗ്രഫി. ന്യൂയോർക്ക്: സ്ക്രിബ്നർ. ISBN 978-1416562337. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
കോൾമാൻ, ലീസസറ്റർ (2003). ദ റിയൽ ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. ന്യൂ ഹാവേൻ & ലണ്ടൻ: യേൽ യൂണിവേഴ്സിറ്റി പ്രസ്സ്. ISBN 978-0300107609.
ബെഞ്ചമിൻ, ജൂൾസ് ആർ. (1992). ദ യുണൈറ്റഡ് സ്റ്റേറ്റ്സ് ആന്റ് ദ ഒറിജിൻ ഓഫ് ക്യൂബൻ റെവല്യൂഷൻ: ആൻ എംപയർ ഓഫ് ലിബർട്ടി ഇൻ ആൻ ഏജ് ഓഫ് നാഷണൽ ലിബറേഷൻ. പ്രിൻസ്ടൺ, ന്യൂജേഴ്സി: പ്രിൻസ്ടൺ യൂണിവേഴ്സിറ്റി പ്രസ്സ്. ISBN 978-0691025360.
ബോണിംഗ്, ഡോൺ (2005). ദ കാസ്ട്രോ ഒബ്സഷൻ: അമേരിക്കഃ കവേട്ട് ഓപ്പറേഷൻ എഗെൻസ്റ്റ് ക്യൂബ, 1959–1965. വാഷിംഗടൺ.ഡി.സി.: പോട്ടോമാക് ബുക്ക്സ്. ISBN 978-1574886764.
ബോൺ, പീറ്റർ ജി. (1986). ഫിഡൽ: എ ബയോഗ്രഫി ഓഫ് ഫിഡൽ കാസ്ട്രോ. ന്യൂയോർക്ക് സിറ്റി: ഡോഡ്, മെഡ് & കമ്പനി. ISBN 978-0396085188.
കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ (1986). നതിംഗ് കാൻ സ്റ്റോപ് ദ കോഴ്സ് ഓഫ് ഹിസ്റ്ററി. ന്യൂയോർക്ക്: പാത്ഫൈൻഡർ പ്രസ്സ്. ISBN 0-873486617. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
ഗെയർ, ജോർജി ആൻ (1991). ഗറില്ല പ്രിൻസ്: ദ അൺടോൾഡ് സ്റ്റോറി ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. ന്യൂയോർക്ക് സിറ്റി: ലിറ്റിൽ ബ്രൗൺ & കമ്പനി. ISBN 978-0316308939.
ഗോഥ്, റിച്ചാർഡ് (2004). ക്യൂബ: എ ന്യൂ ഹിസ്റ്ററി. ന്യൂ ഹാവേൻ & ലണ്ടൻ: യേൽ യൂണിവേഴ്സിറ്റി പ്രസ്സ്. ISBN 978-0300104110.
ക്വിർക്ക്, റോബർട്ട് ഇ. (1993). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. ന്യൂയോർക്ക് & ലണ്ടൻ: നോർട്ടൺ & കമ്പനി. ISBN 978-0393034851.
സ്കൈറ, വോൾക്ക (2006). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: എ ബയോഗ്രഫി. കേംബ്രിഡ്ജ്: പൊളൈറ്റി. ISBN 978-0745640815.
വോൺ, അലക്സ് (2011). റെഡ് ഹീറ്റ്: കോൺസ്പിരസി, മർഡർ, ആന്റ് ദ കോൾഡ് വാർ ഇൻ ദ കരീബിയൻ. ന്യൂയോർക്ക് സിറ്റി: ഹെൻട്രി ഹോൾട്ട് & കമ്പനി. ISBN 978-0805090673.

↑ "Cuba's Fidel Castro, former president, dies aged 90". BBC. Retrieved 26 നവംബർ 2016.
↑ "ഫിദൽ കാസ്‌ട്രോയുടെ ഭരണ ചരിത്രം". ബി.ബി.സി.
↑ ചേരിചേരാപ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ചെയർപേഴ്സണായി കാസ്ട്രോ തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ടു പീപ്പിൾസ് ഡെയിലി - ശേഖരിച്ചത് -സെപ്തംബർ 16,2006
↑ "കാസ്ട്രോയുടെ സാമ്രാജ്യത്വവിരുദ്ധ രാഷ്ട്രീയം". നോട്ടബിൾ ബയോഗ്രാഫീസ്.കോം.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 99-100
↑ കാസ്ട്രോയും ചെഗുവേരയും തമ്മിൽ കണ്ടുമുട്ടുന്നു Archived 2013-01-26 at the Wayback Machine. നോഎബൗട്ട്ക്യൂബ - മീറ്റിംഗ് വിത്ത് ഫിഡൽ ആന്റ് റൗൾ എന്ന ഭാഗം നോക്കു
↑ കാസ്ട്രോയുടേയും ചെഗുവേരയുടേയും ആദ്യത്തെ കൂടിക്കാഴ്ചയെക്കുറിച്ച് ജീവചരിത്രകാരനായ സൈമൺ റെഡ് ഹെൻട്രി ഓർമ്മിക്കുന്നു ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം - ജനുവരി 9,2009
↑ "ലോകക്കാഴ്ചകൾ" (PDF). മലയാളം വാരിക. 2012 നവംബർ 02. Archived from the original (PDF) on 2016-03-09. Retrieved 2013 മാർച്ച് 03. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)
↑ ക്യബ ഒരു സോഷ്യലിസ്റ്റ് രാജ്യമാണ് - കാസ്ട്രോ 1961 ലെ മെയ് ദിന റാലിയെ അഭിസംബോധന ചെയ്തുകൊണ്ടു നടത്തിയ പ്രസംഗം - മാർക്സിസ്റ്റ്.ഓർഗ് എന്ന വെബ് ഇടത്തിൽ നിന്നും
↑ "ബൊളിവേറിയൻ അലയൻസ് ഫോർ ദ അമേരിക്കാസ്". ലാറ്റിൻഅമേരിക്കൻകോൺഫറൻസ്.ഓർഗ്.
↑ "കാസ്ട്രോക്കെതിരെയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ". എബൌട്ട്‌.കോം.
↑ "ആൻസെസ്ട്രി ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ". വാഗ്സ്.കോം. Retrieved ഡിസംബർ 25, 2010.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 16.
↑ ^14.0 ^14.1 ^14.2 കോൾമാൻ 2003. പുറം 3. ഉദ്ധരിച്ചതിൽ പിഴവ്: അസാധുവായ <ref> ടാഗ്; "Coltman 2003. p. 03" എന്ന പേര് വ്യത്യസ്തമായ ഉള്ളടക്കത്തോടെ നിരവധി തവണ നിർവ്വചിച്ചിരിക്കുന്നു
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണറ്റ് 2009. താളുകൾ. 24&29.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 14.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 45,48, 52&57.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണറ്റ് 2009. പുറം 68.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 99
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 9–10.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ 20, 22.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 16–17.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 91–93.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 34–35.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം 23.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം 18.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 32–33.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 18–19.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 84
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 89
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 39–40.
↑ ബെഞ്ചമിൻ 1992. പുറം. 131.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 28–29.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 23–27.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 83–85.
↑ ബോൺ 1986.പുറങ്ങൾ. 35–36, 54.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 25, 27.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 23–24, 37–38, 46.
↑ കോൾമാൻ 2003. p. 30.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 41–42.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ 24.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 32–34.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 42.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 34–35.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 36.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 25–26.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 40–45.
↑ കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 98–99.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 100.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 54, 56.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുരങ്ങൾ 46–49.
↑ ബോൺ 1986. പുറം 55.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം 27.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 47–48.
↑ ^55.0 ^55.1 ബോൺ 1986. പുറം. 57.
↑ ^56.0 ^56.1 കോൾമാൻ 2003. പുറം. 50.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 29.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 57–58.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 31.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 51–52.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 46, 53–55.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 58–59.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 85–87.
↑ ^64.0 ^64.1 വോൺ ടൺസൽമാൻ 2011. പുറം. 44.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 56–57, 62–63.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 36.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 55–56.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 64–65.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 37–39.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 57–62.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറം. 146.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 41, 45.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 63.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 68–69.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 50–52.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 65.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 69.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 66.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 107.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 79.
↑ ^81.0 ^81.1 "മൊൻകാട ബാരക്ക്". Archived from the original on 2012-05-25. Retrieved 2013-01-01.
↑ അന്റോണിയോ, റാഫേൽ കോവ (1950). മൊൻകാട അറ്റാക്ക് - ബർത്ത് ഓഫ് ക്യൂബൻ റെവല്യൂഷൻ. കരോളിന സർവ്വകലാശാല. ISBN 1-57003-672-9. {{cite book}}: Check |isbn= value: checksum (help)
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 74.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 71, 74.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 76.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 80–84.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 52–55.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 80–81.
↑ മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണം
↑ തോമസ്, ലിയോണാർഡ് (2004). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ - എ ബയോഗ്രഫി. ഗ്രീൻവുഡ് പ്രസ്സ്. p. 22-27. ISBN 0-313-323011.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 55.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 86.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 55–56.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 86.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 91.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 57.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 87.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 91–92.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 57–59.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 88.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 93.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 59.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 90.
↑ കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ. ഹിസ്റ്ററി വിൽ അബ്സോൾവ് മി. സിറ്റാഡൽ. ISBN 978-0806508528.
↑ മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണം വിചാരണ Archived 2012-07-01 at the Wayback Machine. ഹ്യൂസ്റ്റൺ സർവകലാശാല വെബ് ഇടത്തിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 95–96.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 63–65.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 93–94.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 102–103.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 76–79.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 97–99.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 103–105.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 80–82.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 99–100.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറം. 151.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 105.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 83–85.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 100.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 106–107.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 100–101.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 177.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 109 & 111.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 85.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 101.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 115–117.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 96–98.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 102–103.
↑ കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 172-173.
↑ ഫിഡലും ചെയും വിപ്ലവാത്മകമായ സൗഹൃദം - സൈമണ്ട് റെഡ് ഹെൻട്രി ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം ജനുവരി 9, 2009
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 117–118, 124.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 101–102, 108–114.
↑ കോൾമാൻ 2003. pp. 105–110.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറം. 153.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 132–133.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. p. 115.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 110-112.
↑ കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 182.
↑ ^138.0 ^138.1 ഗ്രന്മയിലെ യാത്ര ചെഗുവേര ഓർമ്മിക്കുന്നു ദ മില്ലിറ്റന്റ് - ശേഖരിച്ചത് - ഏപ്രിൽ 1,1996
↑ ഗ്രന്മയിലെ ഹവാനയിലേക്കുള്ള യാത്ര കാസ്ട്രോയുടെ ഓർമ്മയിൽ- ക്യൂബ പോർട്ടൽ - ഡിസംബർ 2, 2001
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 184
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 136.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 114-115.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 125–126.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 114-117.
↑ കോൾമാൻ 2003. p. 122.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 142-143.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 128, 134–136.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 121-122.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 140-142.
↑ ക്വർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 131–134.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 120.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 159.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 127–128.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 129-130, 134.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 181–183.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 131-133.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 194–196.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 135.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 200
↑ ^160.0 ^160.1 കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 199-200
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 203, 207–208.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 137.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 242
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 212.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 215
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 171–172.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 217, 222.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 150–154.
↑ ക്യൂബ എൻഡ് ഓഫ് എ വാർ Archived 2013-08-21 at the Wayback Machine., ടൈം മാസിക, ജനുവരി 12, 1959.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 163, 167–169.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 224–225, 228–230.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 147–149.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 168.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 149.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 173.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 277.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 154.
↑ "1959: കാസ്ട്രോ സ്വോൺ ഇൻ അസ് ക്യൂബൻ പ്രൈംമിനിസ്റ്റർ". ബി.ബി.സി വാർത്ത. ഫെബ്രുവരി 16, 1959. Retrieved ജൂൺ 6, 2006.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 236–242.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 155–157.
↑ "ഫസ്റ്റ് അഗ്രേരിയൻ റിഫോംസ് ലോ (1959)". Archived from the original on 2007-10-11. Retrieved ഓഗസ്റ്റ് 29, 2006.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 177–178.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 159–160.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 176–177.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. p. 248.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 161–166.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 181–183.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 248–252.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ 162.
↑ ഏണസ്റ്റോ ചെ ഗുവേര (വേൾഡ് ലീഡേഴ്സ് പാസ്റ്റ് & പ്രസന്റ്), ഡഗ്ലസ് കെല്ലനർ, 1989, ചെൽസി ഹൗസ് പബ്ലിഷേഴ്സ്, ISBN 1-55546-835-7, താൾ 66
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 280.
↑ കോൾമാൻ 2003. p. 168.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 195–197.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 167.
↑ റോസ് 2006. പുറം. 159–201.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 176–177.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 189–190, 198–199.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 292–296.
↑ കോൾമാൻ 2003. pp. 170–172.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 205–206.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 316–319.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 173.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 214.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 177.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 206–209.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 333–338.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 174–176.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 233.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 345.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 330.
↑ ^211.0 ^211.1 ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 275–276.
↑ ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 324.
↑ ജോൺ.എഫ്.കെന്നഡിയും ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണവും ജെ.എഫ്.കെ ലൈബ്രറി നിലവറയിൽ നിന്നും
↑ ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം - ചരിത്രം Archived 2012-05-11 at the Wayback Machine. സി.ഐ.എ വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും - ഭാഗം 1
↑ ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം - ചരിത്രം Archived 2011-08-26 at the Wayback Machine. സി.ഐ.എ വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും
↑ ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം 40 കൊല്ലങ്ങൾക്കുശേഷം, ചരിത്രം ജോർജ്ജ് വാഷിംഗടൺ യൂണിവേഴ്സിറ്റി
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 217–220.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 178–179.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 222–225.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 180–184.
↑ ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം, അമേരിക്കക്ക് ചെ ഗുവേരയുടെ നന്ദിപ്രകടനം
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 226–227
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 230.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 188.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 232.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 192–194.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 271
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 194.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 272
↑ ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി കെന്നഡി ലൈബ്രറിയിൽ നിന്നും
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 275
↑ ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി തുടക്കം
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 275
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 238–239.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 196–197.
↑ മിസൈൽ പ്രതിസന്ധി വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ്
↑ ക്യൂബൻ മിസൈൽ പ്രതിസന്ധി -സമയരേഖ
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 197.
↑ ക്രൂഷ്ചേവ്, നികിത (ഒക്ടോബർ 27, 1962). "ലെറ്റർ ടു കാസ്ട്രോ" (പി.ഡി.എഫ്). ജോർജ്ജ് വാഷിംങ്ടൺ യൂണിവേഴ്സിറ്റി. Retrieved മെയ് 11, 2006. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 198–199.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 239.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 199–200.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 278
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 241–242.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 289
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 245–248.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 204–205.
↑ ഗ്രന്മ ദിനപത്രം - ക്യൂബ ഗ്രന്മ പത്രത്തിന്റെ ഇംഗ്ലീഷ് പതിപ്പ്
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 249.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 249–250.
↑ കോൾമാൻ 2003. p. 213.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 255.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 211.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 267–268.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 216.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 269.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 274.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 230.
↑ കോമികോയിലെ ക്യൂബയുടെ അംഗത്വം Archived 2006-03-01 at the Wayback Machine. സാം ഹൂസ്റ്റൺ സ്റ്റേറ്റ് സർവ്വകലാശാല]
↑ അൽഫ66 ചരിത്രം Archived 2007-04-04 at the Wayback Machine. അൽഫ66 ഔദ്യോഗിക വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്
↑ ഹെർബർട്ടോ പാഡില്ല അന്തരിച്ചു^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} ലാറ്റിനമേരിക്കൻ സ്റ്റഡീസ്
↑ ക്യൂബൻ കവി പാഡില്ല വിടവാങ്ങി ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് 14 ഒക്ടോബർ 2000
↑ കോൾമാൻ 2003. pp. 232–233.
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 278–280.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 233–236, 240.
↑ അൾജീയേഴ്സ് ചേരിചേരാ ഉച്ചകോടിയിലെ കാസ്ട്രോയുടെ പ്രസംഗം - പതിനൊന്നാം ഖണ്ഡിക നോക്കുക ടെക്സാസ് സർവ്വകലാശാല - ലാറ്റിനമേരിക്കൻ ഇൻഫോർമേഷൻ നെറ്റ് വർക്ക്.
↑ യോം കിപ്പൂർ യുദ്ധം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} ജ്യൂവിഷ് വ്യർച്വൽ ലൈബ്രറിയിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്
↑ ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 283–284.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 240.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 283.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങങൾ. 240–241.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 281, 284–287.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 242–243.
↑ കോൾമാൻ 2003. pp. 243–244.
↑ [1] ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയിലെ കാസ്ട്രോയുടെ പ്രസംഗം
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 289.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 247–248.
↑ കോൾമാൻ 2003. pp. 250–251.
↑ ബോൺ 1986. പുറം. 295.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 251–252.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 255.
↑ കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 252
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 256.
↑ ഗോഥ് 2004. p. 273.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 257.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 260–261.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറം. 276.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 258–266.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 279–286.
↑ ക്യൂബയിലെ സവിശേഷമായ ഒരു കാലഘട്ടം ക്യൂബചരിത്രം - പതിനാറാമത്തെ ഖണ്ഡിക നോക്കുക
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 271.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 287–289.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 274–275.
↑ പാൻ അമേരിക്കൻ ഗെയിംസ് - ഹവാന ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ് - ശേഖരിച്ചത്, 1990 ജനുവരി 20
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 297–299.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 298–299.
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 288.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 290, 322.
↑ ജോൺ പോൾ രണ്ടാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു Archived 2012-02-15 at the Wayback Machine. ശേഖരിച്ചത് ഡിസംബർ 13, 2011
↑ ക്യൂബയിൽ ദുഖവെള്ളി പൊതു അവധി ബി.ബി.സി വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് 31 മാർച്ച് 2012
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 283.
↑ ഗോഥ് 2004. പുറം. 279.
↑ കാസ്ട്രോയ്ക്ക് മണ്ടേലയുടെ പ്രശംസ ഫ്രീപബ്ലിക്ക് - ശേഖരിച്ചത് സെപ്തംബർ 2, 2012
↑ കോൾമാൻ 2003. പുറം. 304.
↑ വെനിസ്വേലയിലെ എണ്ണ കമ്പനികളുടെ ദേശസാൽക്കരണം ബി.ബി.സി വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് - മെയ് 2,2007
↑ വെനിസ്വേലയിലെ എണ്ണ കമ്പനികളുടെ ദേശസാൽക്കരണം ദി ഇക്കണോമിസ്റ്റ് ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് 28 ജൂൺ 2007
↑ മരുന്നിനു പകരം ഓയിൽ^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} മൂന്നാമത്തെ പുറം നോക്കുക
↑ സൗജന്യ നേത്ര ശസ്ത്രക്രിയാ പദ്ധതി ക്യൂബയിൽ ബി.ബി.സി.വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് 30 നവംബർ 2005
↑ "ക്യൂബ ടു ഷട്ട് പ്ലാന്റ്സ് ടു സേവ് പവർ". ബി.ബി.സി വാർത്ത. സെപ്തംബർ 30, 2004. Retrieved മെയ് 20, 2006. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)
↑ മിഷേൽ ചുഴലിക്കാറ്റ്, ക്യൂബ അമേരിക്കയുടെ സഹായം നിരസിച്ചു നാഷണൽ ഹരിക്കേൻ സെന്ററിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത് - 23 ജനുവരി 2002
↑ ^311.0 ^311.1 സെപ്തംബർ 11 തീവ്രവാദി ആക്രമണത്തെ അപലപിച്ച് കാസ്ട്രോ ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ്, സെപ്തംബർ 12, 2001
↑ റൗൾ കാസ്ട്രോ - ജീവിതരേഖ സി.എൻ.എൻ - പുതുക്കിയത് ജനുവരി 11,2013
↑ കാസ്ട്രോയുടെ രോഗസസ്ഥിതി ബി.ബി.സി വാർത്ത- ശേഖരിച്ചത് 18 ഡിസംബർ 2006
↑ കാസ്ട്രോ ഷാവേസിനൊപ്പം ഒരു റേഡിയോ പരിപാടിയിൽ വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ് ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് - ഫെബ്രുവരി 28,2007
↑ ജോർജ്ജ് ബുഷിന്റെ കാസ്ട്രോയെക്കുറിച്ചുള്ള പരാമർശം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} റോയിട്ടേഴ്സ് ഏജൻസി - ശേഖരിച്ചത് 28 ജൂൺ 2007
↑ കാസ്ട്രോ ദേശീയ കമ്മറ്റിയിൽ തന്റെ രാജി അറിയിക്കുന്നു സി.എൻ.എൻ - ശേഖരിച്ചത് - ഫെബ്രുവരി 19, 2008
↑ ബെനഡിക്ട് പതിനാറാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു - ചിത്രങ്ങൾ ടെലഗ്രാഫ് ദിനപത്രം
↑ ബെനഡിക്ട് പതിനാറാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു - വീഡിയോ ചിത്രം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} റോംറിപ്പോർട്ട്സ് - ശേഖരിച്ചത് - ഡിസംബർ 26, 2012
↑ കാസ്ട്രോയുടെ ഔദ്യോഗിക ട്വിറ്റർ വിലാസം
↑ കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 157.
↑ എ.ഡി.എം.സർവീസ് (ഒക്ടോബർ 8, 2000). "ഫിദൽ കാസ്ട്രോസ് ഫാമിലി". ലാറ്റിനമേരിക്കൻസ്റ്റഡീസ്. Retrieved ജനുവരി 13, 2010.
↑ കാസ്ട്രോയുടെ കുടുംബജീവിതം ലാറ്റിനമേരിക്കൻസ്റ്റഡീസ് - മിയാമി ഹെറാൾഡ് പത്രത്തിൽ പ്രസിദ്ധീകരിച്ചതു ശേഖരിച്ചത്
↑ ബോദിൽ, ആന്റണി (ഓഗസ്റ്റ് 8, 2006). "ക്യൂബാസ് ഫസ്റ്റ് ഫാമിലി നോട്ട് ഇമ്മ്യൂണ് ടു പൊളിറ്റിക്കൽ റിഫ്ട്". റോയിട്ടേഴ്സ്. Archived from the original on 2007-10-11. Retrieved ആഗസ്റ്റ് 10, 2006. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ "ദ ബിറ്റർ ഫാമിലി (പുറങ്ങൾ1,2)". ടൈം. ജൂലൈ 10, 1964. Archived from the original on 2013-08-21. Retrieved ഫെബ്രുവരി 19, 2008.
↑ കാസ്ട്രോയും മാർക്വേസും തമ്മിലുള്ള സൗഹൃദബന്ധം ദ ഇക്കണോമിസ്റ്റ് - ശേഖരിച്ചത് 12 ഫെബ്രുവരി 2004
↑ "Fidel Castro dead at 90, brother tells Cuban TV". DW. Retrieved 26 നവംബർ 2016.
↑ കാസ്ട്രോ വിമർശിക്കപ്പെടുന്നു. കേംബ്രിഡ്ജ് സർവ്വകലാശാല ജേണൽ - ശേഖരിച്ചത് - ഒക്ടോബർ 1991 - ലക്കം 23
↑ കാസ്ട്രോയ്ക്കെതിരേയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ
↑ കാസ്ട്രോയ്ക്കെതിരേയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ് - ശേഖരിച്ചത് ഫെബ്രുവരി 24,2008

കൂടുതൽ വായനയ്ക്ക്

കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ (2005). ഫിദൽ - മൈ ഏർസി ഇയേഴ്സ്. ഓഷ്യൻ പ്രസ്സ്. ISBN 1-920888-09-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (help)
കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ (2008). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: മൈ ലൈഫ്: എ സ്പോക്കൺ ഓട്ടോബയോഗ്രഫി. സ്ക്രിബ്നർ ബുക്ക് കമ്പനി. ISBN 1-4165-5328-2. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (help)
ഫ്യൂന്റസ്, നോർബെർട്ടോ (2010). ദ ഓട്ടോബയോഗ്രഫി ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. നോർട്ടൺ & കമ്പനി. ISBN 978-0-393-06899-3. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthor= ignored (|author= suggested) (help)
ജെയർ, ജോർജ്ജി ആൻ (2001). ഗറില്ല പ്രിൻസ്: ദ അൺടോൾഡ് സ്റ്റോറി ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ. ആൻഡ്രൂ മക്മീൽ. ISBN 0-7407-2064-3.
ഹാൽപെറിൻ, മൗറീസ് (1972). ദ റൈസ് ആന്റ് ഡിക്ലൈൻ ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: ആൻ എസ്സേ ഇൻ കോൺടംപററി ഹിസ്റ്ററി. യൂണിവേഴ്സിറ്റി ഓഫ് കാലിഫോർണിയ പ്രസ്സ്. ISBN 0-520-02182-7.
ലിയോനാർഡ്, തോമസ്.എം. (2004). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: എ ബയോഗ്രഫി. ഗ്രീൻവുഡ് പ്രസ്സ്. ISBN 0-313-32301-1.
മാർസികോ, കാത്തി (2009). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: ക്യൂബൻ പ്രസിഡന്റ് & റെവല്യൂഷണറി. എബിഡിഓ പബ്ലിക്കേഷൻസ് കമ്പനി. ISBN 978-1-60453-522-8.
സ്കീറ, വോൾക്കർ (2006). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ: എ ബയോഗ്രഫി. പൊളൈറ്റി. ISBN 0-7456-3006-5.

പുറത്തേക്കുള്ള കണ്ണികൾ

ഫിദൽ കാസ്ട്രോ, ഫ്രം റിബൽ ടു പ്രസിഡന്റ്
പി.ബി.എസ് അമേരിക്കൻ എക്സ്പീരിയൻസ് Archived 2016-12-04 at the Wayback Machine. ഫിദൽ കാസ്ട്രോ
ഗൈഡ് ടു ദ ക്യൂബൻ റെവല്യൂഷൻ, മാനുസ്ക്രിപ്ട്സ് ആന്റ് ആർച്ചീവ്സ്, യേൽ യൂണിവേഴ്സിറ്റി ലൈബ്രറി
ആർതർ മില്ലർ: എ വിസിറ്റ് വിത്ത് കാസ്ട്രോ , ഡിസംബർ 24, 2003 Archived 2009-12-23 at the Wayback Machine.
ബി.ബി.സി.വീഡിയോ: ഫിദൽ കാസ്ട്രോ വിസിറ്റ്സ് ബോയ്ഹുഡ് ഹോം ഓഫ് ചെ ഗുവേര
ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ് –- ഫീച്ചർ: ത്രീ ഡേയ്സ് വിത്ത് ഫിദൽ
ദ ഗാർഡിയൻ: "ദ ഫിദൽ ഐ തിങ്ക് ഐ നോ" , ഗബ്രിയേൽ ഗർസിയ മാർക്വേസ്, ഓഗസ്റ്റ് 12, 2006
വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ്: ഫിദൽ കാസ്ട്രോ വിൽ ആൾവേയസ് ലീഡ് ക്യൂബ ,

പാർട്ടിയുടെ ഗണതന്ത്ര കാര്യാലയങ്ങൾ
New title	കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ക്യൂബ പ്രഥമ സെക്രട്ടറി 2006 ൽ അനാരോഗ്യം മൂലം വിരമിച്ചു 1961–2011	പിൻഗാമി റൗൾ കാസ്ട്രോ
പദവികൾ
മുൻഗാമി ജോസ് മിറോ കർദോനാ	ക്യൂബയുടെ പ്രധാനമന്ത്രി 1959–1976	സ്ഥാനം നീക്കം ചെയ്തു
മുൻഗാമി ഒസ്വാൾഡോ ദോർത്തികോസ് ടൊറാഡോ	കൗൺസിൽ ഓഫ് സ്റ്റേറ്റ് ഓഫ് ക്യൂബയുടെ പ്രസിഡന്റ് 2006 ൽ അനാരോഗ്യം മൂലം വിരമിച്ചു 1976–2008	പിൻഗാമി റൗൾ കാസ്ട്രോ
മുൻഗാമി ഇല്ല	കൗൺസിൽ ഓഫ് മിനിസ്റ്റേഴ്സ് ഓഫ് ക്യൂബ - പ്രസിഡന്റ് 2006 ൽ അനാരോഗ്യം മൂലം വിരമിച്ചു 1976–2008	പിൻഗാമി റൗൾ കാസ്ട്രോ
Military offices
New office	റെവല്യൂഷണറി ആംഡ് ഫോഴ്സസ്- കമ്മാൻഡർ ഇൻ ചീഫ് 2006 ൽ അനാരോഗ്യം മൂലം വിരമിച്ചു 1959–2008	പിൻഗാമി റൗൾ കാസ്ട്രോ
Diplomatic posts
മുൻഗാമി ജൂനിയസ് റിച്ചാർഡ് ജയവർദ്ധനെ	ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനം ചെയർപേഴ്സൺ 1979–1983	പിൻഗാമി അബ്ദുള്ള അഹമ്മദ് ബദാവി
മുൻഗാമി നീലം സഞ്ജീവ റെഡ്ഢി	ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനംചെയർപേഴ്സൺ 2006 ൽ അനാരോഗ്യം മൂലം വിരമിച്ചു 2005–2008	പിൻഗാമി റൗൾ കാസ്ട്രോ

[1] "Cuba's Fidel Castro, former president, dies aged 90". BBC. Retrieved 26 നവംബർ 2016.

[2] "ഫിദൽ കാസ്‌ട്രോയുടെ ഭരണ ചരിത്രം". ബി.ബി.സി.

[nam1-3] ചേരിചേരാപ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ചെയർപേഴ്സണായി കാസ്ട്രോ തിരഞ്ഞെടുക്കപ്പെട്ടു പീപ്പിൾസ് ഡെയിലി - ശേഖരിച്ചത് -സെപ്തംബർ 16,2006

[4] "കാസ്ട്രോയുടെ സാമ്രാജ്യത്വവിരുദ്ധ രാഷ്ട്രീയം". നോട്ടബിൾ ബയോഗ്രാഫീസ്.കോം.

[5] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 99-100

[knowcuba-6] കാസ്ട്രോയും ചെഗുവേരയും തമ്മിൽ കണ്ടുമുട്ടുന്നു Archived 2013-01-26 at the Wayback Machine. നോഎബൗട്ട്ക്യൂബ - മീറ്റിംഗ് വിത്ത് ഫിഡൽ ആന്റ് റൗൾ എന്ന ഭാഗം നോക്കു

[guardian2-7] കാസ്ട്രോയുടേയും ചെഗുവേരയുടേയും ആദ്യത്തെ കൂടിക്കാഴ്ചയെക്കുറിച്ച് ജീവചരിത്രകാരനായ സൈമൺ റെഡ് ഹെൻട്രി ഓർമ്മിക്കുന്നു ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം - ജനുവരി 9,2009

[8] "ലോകക്കാഴ്ചകൾ" (PDF). മലയാളം വാരിക. 2012 നവംബർ 02. Archived from the original (PDF) on 2016-03-09. Retrieved 2013 മാർച്ച് 03. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)

[socialist1-9] ക്യബ ഒരു സോഷ്യലിസ്റ്റ് രാജ്യമാണ് - കാസ്ട്രോ 1961 ലെ മെയ് ദിന റാലിയെ അഭിസംബോധന ചെയ്തുകൊണ്ടു നടത്തിയ പ്രസംഗം - മാർക്സിസ്റ്റ്.ഓർഗ് എന്ന വെബ് ഇടത്തിൽ നിന്നും

[10] "ബൊളിവേറിയൻ അലയൻസ് ഫോർ ദ അമേരിക്കാസ്". ലാറ്റിൻഅമേരിക്കൻകോൺഫറൻസ്.ഓർഗ്.

[11] "കാസ്ട്രോക്കെതിരെയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ". എബൌട്ട്‌.കോം.

[Parents-12] "ആൻസെസ്ട്രി ഓഫ് ഫിദൽ കാസ്ട്രോ". വാഗ്സ്.കോം. Retrieved ഡിസംബർ 25, 2010.

[Bourne_1986._p._16-13] ബോൺ 1986. പുറം. 16.

[Coltman_2003._p._03-14] 14.0 ^14.1 ^14.2 കോൾമാൻ 2003. പുറം 3. ഉദ്ധരിച്ചതിൽ പിഴവ്: അസാധുവായ <ref> ടാഗ്; "Coltman 2003. p. 03" എന്ന പേര് വ്യത്യസ്തമായ ഉള്ളടക്കത്തോടെ നിരവധി തവണ നിർവ്വചിച്ചിരിക്കുന്നു

[Castro_Ramonet._p._24-29-15] കാസ്ട്രോ & റമോണറ്റ് 2009. താളുകൾ. 24&29.

[16] ബോൺ 1986. പുറം. 14.

[17] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 45,48, 52&57.

[18] കാസ്ട്രോ & റമോണറ്റ് 2009. പുറം 68.

[19] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 99

[20] ബോൺ 1986. പുറം. 9–10.

[21] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ 20, 22.

[Coltman_2003._pp._16-17-22] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 16–17.

[23] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 91–93.

[24] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 34–35.

[Quirk_1993._p._23-25] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം 23.

[26] കോൾമാൻ 2003. പുറം 18.

[27] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 32–33.

[28] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 18–19.

[29] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 84

[30] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 89

[31] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 39–40.

[32] ബെഞ്ചമിൻ 1992. പുറം. 131.

[33] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 28–29.

[34] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 23–27.

[35] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 83–85.

[36] ബോൺ 1986.പുറങ്ങൾ. 35–36, 54.

[37] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 25, 27.

[38] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 23–24, 37–38, 46.

[39] കോൾമാൻ 2003. p. 30.

[40] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 41–42.

[41] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ 24.

[42] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 32–34.

[43] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 42.

[44] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 34–35.

[45] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 36.

[46] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 25–26.

[47] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 40–45.

[48] കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 98–99.

[49] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 100.

[50] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ 54, 56.

[51] കോൾമാൻ 2003. പുരങ്ങൾ 46–49.

[52] ബോൺ 1986. പുറം 55.

[53] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം 27.

[54] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 47–48.

[Bourne_1986._p._57-55] 55.0 ^55.1 ബോൺ 1986. പുറം. 57.

[Coltman_2003._p._50-56] 56.0 ^56.1 കോൾമാൻ 2003. പുറം. 50.

[Quirk_1993._p._29-57] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 29.

[58] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 57–58.

[Quirk_1993_31-59] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 31.

[60] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 51–52.

[61] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 46, 53–55.

[62] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 58–59.

[63] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 85–87.

[Von_Tunzelmann._p._44-64] 64.0 ^64.1 വോൺ ടൺസൽമാൻ 2011. പുറം. 44.

[65] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 56–57, 62–63.

[66] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 36.

[ReferenceB-67] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 55–56.

[68] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 64–65.

[69] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 37–39.

[70] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 57–62.

[71] ഗോഥ് 2004. പുറം. 146.

[72] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 41, 45.

[73] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 63.

[74] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 68–69.

[75] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 50–52.

[76] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 65.

[77] ബോൺ 1986. പുറം. 69.

[78] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 66.

[castro107-79] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 107.

[80] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 79.

[moncada1-81] 81.0 ^81.1 "മൊൻകാട ബാരക്ക്". Archived from the original on 2012-05-25. Retrieved 2013-01-01.

[moncada11-82] അന്റോണിയോ, റാഫേൽ കോവ (1950). മൊൻകാട അറ്റാക്ക് - ബർത്ത് ഓഫ് ക്യൂബൻ റെവല്യൂഷൻ. കരോളിന സർവ്വകലാശാല. ISBN 1-57003-672-9. {{cite book}}: Check |isbn= value: checksum (help)

[83] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 74.

[84] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 71, 74.

[85] ബോൺ 1986. പുറം. 76.

[86] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 80–84.

[87] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 52–55.

[88] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 80–81.

[pbs-89] മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണം

[moncada13-90] തോമസ്, ലിയോണാർഡ് (2004). ഫിദൽ കാസ്ട്രോ - എ ബയോഗ്രഫി. ഗ്രീൻവുഡ് പ്രസ്സ്. p. 22-27. ISBN 0-313-323011.

[Quirk_1993_55-91] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 55.

[92] ബോൺ 1986. പുറം. 86.

[93] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 55–56.

[94] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 86.

[95] ബോൺ 1986. പുറം. 91.

[96] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 57.

[97] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 87.

[98] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 91–92.

[99] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 57–59.

[100] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 88.

[Bourne_1986._p._93-101] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 93.

[102] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 59.

[103] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 90.

[bwab1-104] കാസ്ട്രോ, ഫിദൽ. ഹിസ്റ്ററി വിൽ അബ്സോൾവ് മി. സിറ്റാഡൽ. ISBN 978-0806508528.

[houston-105] മൊൻകാട ബാരക്ക് ആക്രമണം വിചാരണ Archived 2012-07-01 at the Wayback Machine. ഹ്യൂസ്റ്റൺ സർവകലാശാല വെബ് ഇടത്തിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്

[106] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 95–96.

[107] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 63–65.

[108] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 93–94.

[109] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 102–103.

[110] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 76–79.

[111] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 97–99.

[112] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 103–105.

[113] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 80–82.

[114] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 99–100.

[115] ഗോഥ് 2004. പുറം. 151.

[116] ബോൺ 1986. പുറം. 105.

[117] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 83–85.

[Coltman_2003._pp._100-118] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 100.

[119] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 106–107.

[120] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 100–101.

[121] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 177.

[122] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 109 & 111.

[123] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 85.

[124] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 101.

[125] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 115–117.

[126] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 96–98.

[127] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 102–103.

[128] കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറങ്ങൾ. 172-173.

[friendship-129] ഫിഡലും ചെയും വിപ്ലവാത്മകമായ സൗഹൃദം - സൈമണ്ട് റെഡ് ഹെൻട്രി ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം ജനുവരി 9, 2009

[130] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 117–118, 124.

[131] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 101–102, 108–114.

[132] കോൾമാൻ 2003. pp. 105–110.

[133] ഗോഥ് 2004. പുറം. 153.

[134] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 132–133.

[135] ക്വിർക്ക് 1993. p. 115.

[136] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 110-112.

[137] കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 182.

[grenma1-138] 138.0 ^138.1 ഗ്രന്മയിലെ യാത്ര ചെഗുവേര ഓർമ്മിക്കുന്നു ദ മില്ലിറ്റന്റ് - ശേഖരിച്ചത് - ഏപ്രിൽ 1,1996

[cubacu-139] ഗ്രന്മയിലെ ഹവാനയിലേക്കുള്ള യാത്ര കാസ്ട്രോയുടെ ഓർമ്മയിൽ- ക്യൂബ പോർട്ടൽ - ഡിസംബർ 2, 2001

[140] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 184

[141] ബോൺ 1986. പുറം. 136.

[142] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 114-115.

[143] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 125–126.

[144] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 114-117.

[Coltman_2003._p._122-145] കോൾമാൻ 2003. p. 122.

[146] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 142-143.

[147] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 128, 134–136.

[148] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 121-122.

[149] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 140-142.

[150] ക്വർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 131–134.

[151] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 120.

[152] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 159.

[153] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 127–128.

[154] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 129-130, 134.

[155] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 181–183.

[156] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 131-133.

[157] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 194–196.

[158] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 135.

[159] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 200

[ReferenceA-160] 160.0 ^160.1 കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 199-200

[161] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 203, 207–208.

[Coltman_2003._p._137-162] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 137.

[163] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 242

[Quirk_1993._p._212-164] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 212.

[165] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 215

[166] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 171–172.

[167] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 217, 222.

[168] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 150–154.

[time1-169] ക്യൂബ എൻഡ് ഓഫ് എ വാർ Archived 2013-08-21 at the Wayback Machine., ടൈം മാസിക, ജനുവരി 12, 1959.

[170] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 163, 167–169.

[171] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 224–225, 228–230.

[172] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 147–149.

[173] ബോൺ 1986. പുറം. 168.

[174] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 149.

[175] ബോൺ 1986. പുറം. 173.

[176] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 277.

[177] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 154.

[Castro_sworn_in_as_Cuban_PM-178] "1959: കാസ്ട്രോ സ്വോൺ ഇൻ അസ് ക്യൂബൻ പ്രൈംമിനിസ്റ്റർ". ബി.ബി.സി വാർത്ത. ഫെബ്രുവരി 16, 1959. Retrieved ജൂൺ 6, 2006.

[179] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 236–242.

[180] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 155–157.

[revolutions-181] "ഫസ്റ്റ് അഗ്രേരിയൻ റിഫോംസ് ലോ (1959)". Archived from the original on 2007-10-11. Retrieved ഓഗസ്റ്റ് 29, 2006.

[182] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 177–178.

[183] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 159–160.

[184] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 176–177.

[185] ക്വിർക്ക് 1993. p. 248.

[186] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 161–166.

[187] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 181–183.

[188] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 248–252.

[189] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ 162.

[190] ഏണസ്റ്റോ ചെ ഗുവേര (വേൾഡ് ലീഡേഴ്സ് പാസ്റ്റ് & പ്രസന്റ്), ഡഗ്ലസ് കെല്ലനർ, 1989, ചെൽസി ഹൗസ് പബ്ലിഷേഴ്സ്, ISBN 1-55546-835-7, താൾ 66

[Quirk_280-191] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 280.

[Coltman_2003._p._168-192] കോൾമാൻ 2003. p. 168.

[193] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 195–197.

[Coltman_2003._p._167-194] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 167.

[Ros-195] റോസ് 2006. പുറം. 159–201.

[196] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 176–177.

[197] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 189–190, 198–199.

[198] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 292–296.

[199] കോൾമാൻ 2003. pp. 170–172.

[200] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 205–206.

[201] ക്വിർക്ക് 1993. പുറങ്ങൾ. 316–319.

[202] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 173.

[Bourne_1986._p._214-203] ബോൺ 1986. പുറം. 214.

[204] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 177.

[205] ബോൺ 1986. പുറം. 206–209.

[206] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 333–338.

[207] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 174–176.

[Bourne_1986._p._233-208] ബോൺ 1986. പുറം. 233.

[209] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 345.

[210] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 330.

[Bourne_1986._p._275-76-211] 211.0 ^211.1 ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 275–276.

[212] ക്വിർക്ക് 1993. പുറം. 324.

[jfk-213] ജോൺ.എഫ്.കെന്നഡിയും ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണവും ജെ.എഫ്.കെ ലൈബ്രറി നിലവറയിൽ നിന്നും

[bog1-214] ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം - ചരിത്രം Archived 2012-05-11 at the Wayback Machine. സി.ഐ.എ വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും - ഭാഗം 1

[bop-215] ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം - ചരിത്രം Archived 2011-08-26 at the Wayback Machine. സി.ഐ.എ വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും

[gwu-216] ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം 40 കൊല്ലങ്ങൾക്കുശേഷം, ചരിത്രം ജോർജ്ജ് വാഷിംഗടൺ യൂണിവേഴ്സിറ്റി

[Bourne_1986._പുറം._217-220-217] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 217–220.

[218] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 178–179.

[Bourne_1986._p._222-225-219] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 222–225.

[ReferenceC-220] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 180–184.

[che1-221] ബേ ഓഫ് പിഗ്സ് ആക്രമണം, അമേരിക്കക്ക് ചെ ഗുവേരയുടെ നന്ദിപ്രകടനം

[Bourne_1986._p._226-227-222] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 226–227

[Bourne_230-223] ബോൺ 1986. പുറം. 230.

[Coltman_2003._p._188-224] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 188.

[225] ബോൺ 1986. പുറം. 232.

[226] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 192–194.

[227] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 271

[228] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 194.

[229] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 272

[jfklibrary-230] ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി കെന്നഡി ലൈബ്രറിയിൽ നിന്നും

[231] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 275

[sparta-232] ക്യൂബൻ മിസ്സൈൽ പ്രതിസന്ധി തുടക്കം

[233] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 275

[Bourne_1986._pp._238-239-234] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 238–239.

[235] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 196–197.

[wp-236] മിസൈൽ പ്രതിസന്ധി വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ്

[cubanmi1-237] ക്യൂബൻ മിസൈൽ പ്രതിസന്ധി -സമയരേഖ

[238] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 197.

[nikita1-239] ക്രൂഷ്ചേവ്, നികിത (ഒക്ടോബർ 27, 1962). "ലെറ്റർ ടു കാസ്ട്രോ" (പി.ഡി.എഫ്). ജോർജ്ജ് വാഷിംങ്ടൺ യൂണിവേഴ്സിറ്റി. Retrieved മെയ് 11, 2006. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[240] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 198–199.

[241] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 239.

[242] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 199–200.

[243] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 278

[244] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 241–242.

[245] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 289

[246] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 245–248.

[247] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 204–205.

[granma-248] ഗ്രന്മ ദിനപത്രം - ക്യൂബ ഗ്രന്മ പത്രത്തിന്റെ ഇംഗ്ലീഷ് പതിപ്പ്

[249] ബോൺ 1986. പുറം. 249.

[250] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 249–250.

[Coltman_2003._p._213-251] കോൾമാൻ 2003. p. 213.

[252] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 255.

[253] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 211.

[254] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 267–268.

[255] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 216.

[256] ബോൺ 1986. പുറം. 269.

[257] ബോൺ 1986. പുറം. 274.

[Coltman_2003._p._230-258] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 230.

[comecon-259] കോമികോയിലെ ക്യൂബയുടെ അംഗത്വം Archived 2006-03-01 at the Wayback Machine. സാം ഹൂസ്റ്റൺ സ്റ്റേറ്റ് സർവ്വകലാശാല]

[alpha66-260] അൽഫ66 ചരിത്രം Archived 2007-04-04 at the Wayback Machine. അൽഫ66 ഔദ്യോഗിക വെബ് വിലാസത്തിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്

[padilla-261] ഹെർബർട്ടോ പാഡില്ല അന്തരിച്ചു^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} ലാറ്റിനമേരിക്കൻ സ്റ്റഡീസ്

[padilla1-262] ക്യൂബൻ കവി പാഡില്ല വിടവാങ്ങി ഗാർഡിയൻ ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് 14 ഒക്ടോബർ 2000

[263] കോൾമാൻ 2003. pp. 232–233.

[264] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 278–280.

[265] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 233–236, 240.

[algers-266] അൾജീയേഴ്സ് ചേരിചേരാ ഉച്ചകോടിയിലെ കാസ്ട്രോയുടെ പ്രസംഗം - പതിനൊന്നാം ഖണ്ഡിക നോക്കുക ടെക്സാസ് സർവ്വകലാശാല - ലാറ്റിനമേരിക്കൻ ഇൻഫോർമേഷൻ നെറ്റ് വർക്ക്.

[yom-267] യോം കിപ്പൂർ യുദ്ധം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} ജ്യൂവിഷ് വ്യർച്വൽ ലൈബ്രറിയിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത്

[268] ബോൺ 1986. പുറങ്ങൾ. 283–284.

[269] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 240.

[270] ബോൺ 1986. പുറം. 283.

[271] കോൾമാൻ 2003. പുറങങൾ. 240–241.

[272] ബോൺ 1986. പുറം. 281, 284–287.

[273] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 242–243.

[274] കോൾമാൻ 2003. pp. 243–244.

[archive1-275] [1] ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയിലെ കാസ്ട്രോയുടെ പ്രസംഗം

[276] ബോൺ 1986. പുറം. 289.

[277] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 247–248.

[278] കോൾമാൻ 2003. pp. 250–251.

[Bourne_1986._p._295-279] ബോൺ 1986. പുറം. 295.

[280] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 251–252.

[Coltman_2003._p._255-281] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 255.

[282] കാസ്ട്രോ & റമോണെറ്റ് 2009. പുറം 252

[Coltman_2003._p._256-283] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 256.

[284] ഗോഥ് 2004. p. 273.

[285] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 257.

[286] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 260–261.

[287] ഗോഥ് 2004. പുറം. 276.

[288] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 258–266.

[289] ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 279–286.

[special-290] ക്യൂബയിലെ സവിശേഷമായ ഒരു കാലഘട്ടം ക്യൂബചരിത്രം - പതിനാറാമത്തെ ഖണ്ഡിക നോക്കുക

[291] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 271.

[292] ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 287–289.

[293] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 274–275.

[panama-294] പാൻ അമേരിക്കൻ ഗെയിംസ് - ഹവാന ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ് - ശേഖരിച്ചത്, 1990 ജനുവരി 20

[295] കോൾമാൻ 2003. പുറങ്ങൾ. 297–299.

[296] ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 298–299.

[297] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 288.

[298] ഗോഥ് 2004. പുറങ്ങൾ. 290, 322.

[rr1-299] ജോൺ പോൾ രണ്ടാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു Archived 2012-02-15 at the Wayback Machine. ശേഖരിച്ചത് ഡിസംബർ 13, 2011

[popii-300] ക്യൂബയിൽ ദുഖവെള്ളി പൊതു അവധി ബി.ബി.സി വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് 31 മാർച്ച് 2012

[301] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 283.

[302] ഗോഥ് 2004. പുറം. 279.

[mand1-303] കാസ്ട്രോയ്ക്ക് മണ്ടേലയുടെ പ്രശംസ ഫ്രീപബ്ലിക്ക് - ശേഖരിച്ചത് സെപ്തംബർ 2, 2012

[304] കോൾമാൻ 2003. പുറം. 304.

[nationalise-305] വെനിസ്വേലയിലെ എണ്ണ കമ്പനികളുടെ ദേശസാൽക്കരണം ബി.ബി.സി വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് - മെയ് 2,2007

[economist-306] വെനിസ്വേലയിലെ എണ്ണ കമ്പനികളുടെ ദേശസാൽക്കരണം ദി ഇക്കണോമിസ്റ്റ് ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് 28 ജൂൺ 2007

[contract-307] മരുന്നിനു പകരം ഓയിൽ^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} മൂന്നാമത്തെ പുറം നോക്കുക

[eye-308] സൗജന്യ നേത്ര ശസ്ത്രക്രിയാ പദ്ധതി ക്യൂബയിൽ ബി.ബി.സി.വാർത്ത - ശേഖരിച്ചത് 30 നവംബർ 2005

[shutting-309] "ക്യൂബ ടു ഷട്ട് പ്ലാന്റ്സ് ടു സേവ് പവർ". ബി.ബി.സി വാർത്ത. സെപ്തംബർ 30, 2004. Retrieved മെയ് 20, 2006. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)

[micheal-310] മിഷേൽ ചുഴലിക്കാറ്റ്, ക്യൂബ അമേരിക്കയുടെ സഹായം നിരസിച്ചു നാഷണൽ ഹരിക്കേൻ സെന്ററിൽ നിന്നും ശേഖരിച്ചത് - 23 ജനുവരി 2002

[attack11-311] 311.0 ^311.1 സെപ്തംബർ 11 തീവ്രവാദി ആക്രമണത്തെ അപലപിച്ച് കാസ്ട്രോ ന്യൂയോർക്ക് ടൈംസ്, സെപ്തംബർ 12, 2001

[raul1-312] റൗൾ കാസ്ട്രോ - ജീവിതരേഖ സി.എൻ.എൻ - പുതുക്കിയത് ജനുവരി 11,2013

[castro1-313] കാസ്ട്രോയുടെ രോഗസസ്ഥിതി ബി.ബി.സി വാർത്ത- ശേഖരിച്ചത് 18 ഡിസംബർ 2006

[radiotalk-314] കാസ്ട്രോ ഷാവേസിനൊപ്പം ഒരു റേഡിയോ പരിപാടിയിൽ വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ് ദിനപത്രം - ശേഖരിച്ചത് - ഫെബ്രുവരി 28,2007

[georgew-315] ജോർജ്ജ് ബുഷിന്റെ കാസ്ട്രോയെക്കുറിച്ചുള്ള പരാമർശം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} റോയിട്ടേഴ്സ് ഏജൻസി - ശേഖരിച്ചത് 28 ജൂൺ 2007

[cnn1-316] കാസ്ട്രോ ദേശീയ കമ്മറ്റിയിൽ തന്റെ രാജി അറിയിക്കുന്നു സി.എൻ.എൻ - ശേഖരിച്ചത് - ഫെബ്രുവരി 19, 2008

[benedict16-317] ബെനഡിക്ട് പതിനാറാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു - ചിത്രങ്ങൾ ടെലഗ്രാഫ് ദിനപത്രം

[bene16-318] ബെനഡിക്ട് പതിനാറാമൻ മാർപ്പാപ്പ ക്യൂബ സന്ദർശിക്കുന്നു - വീഡിയോ ചിത്രം^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]} റോംറിപ്പോർട്ട്സ് - ശേഖരിച്ചത് - ഡിസംബർ 26, 2012

[twitter-319] കാസ്ട്രോയുടെ ഔദ്യോഗിക ട്വിറ്റർ വിലാസം

[320] കാസ്ട്രോ & റെമോണെറ്റ് 2009. പുറം. 157.

[321] എ.ഡി.എം.സർവീസ് (ഒക്ടോബർ 8, 2000). "ഫിദൽ കാസ്ട്രോസ് ഫാമിലി". ലാറ്റിനമേരിക്കൻസ്റ്റഡീസ്. Retrieved ജനുവരി 13, 2010.

[family-322] കാസ്ട്രോയുടെ കുടുംബജീവിതം ലാറ്റിനമേരിക്കൻസ്റ്റഡീസ് - മിയാമി ഹെറാൾഡ് പത്രത്തിൽ പ്രസിദ്ധീകരിച്ചതു ശേഖരിച്ചത്

[323] ബോദിൽ, ആന്റണി (ഓഗസ്റ്റ് 8, 2006). "ക്യൂബാസ് ഫസ്റ്റ് ഫാമിലി നോട്ട് ഇമ്മ്യൂണ് ടു പൊളിറ്റിക്കൽ റിഫ്ട്". റോയിട്ടേഴ്സ്. Archived from the original on 2007-10-11. Retrieved ആഗസ്റ്റ് 10, 2006. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[324] "ദ ബിറ്റർ ഫാമിലി (പുറങ്ങൾ1,2)". ടൈം. ജൂലൈ 10, 1964. Archived from the original on 2013-08-21. Retrieved ഫെബ്രുവരി 19, 2008.

[garcia1-325] കാസ്ട്രോയും മാർക്വേസും തമ്മിലുള്ള സൗഹൃദബന്ധം ദ ഇക്കണോമിസ്റ്റ് - ശേഖരിച്ചത് 12 ഫെബ്രുവരി 2004

[326] "Fidel Castro dead at 90, brother tells Cuban TV". DW. Retrieved 26 നവംബർ 2016.

[critics1-327] കാസ്ട്രോ വിമർശിക്കപ്പെടുന്നു. കേംബ്രിഡ്ജ് സർവ്വകലാശാല ജേണൽ - ശേഖരിച്ചത് - ഒക്ടോബർ 1991 - ലക്കം 23

[critics-328] കാസ്ട്രോയ്ക്കെതിരേയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ

[critics3-329] കാസ്ട്രോയ്ക്കെതിരേയുള്ള വിമർശനങ്ങൾ വാഷിംങ്ടൺ പോസ്റ്റ് - ശേഖരിച്ചത് ഫെബ്രുവരി 24,2008

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

ക്യൂബയിലെ പ്രധാനമന്ത്രിമാർ
ഫിദൽ കാസ്ട്രോ

ക്യൂബൻ ദേശീയസഭയുടേയും മന്ത്രിസഭയുടേയും അദ്ധ്യക്ഷൻ
നിലവിൽ
അധികാരമേറ്റത് ഡിസംബർ 2, 1976 2011 ഏപ്രിൽ 19ന് എല്ലാ പദവികളും ഒഴിഞ്ഞു.
വൈസ് പ്രസിഡന്റ്	റൗൾ കാസ്ട്രോ, ജുവാൻ അൽമെയ്ദ ബോസ്ക്, അബെലർഡോ കൊളോമെ ഇബറ, കാർലോസ് ലഗെ ഡേവില, എസ്തബാൻ ലാസോ ഹെർണാണ്ടസ്, ജോസെ ആർ. മചാഡോ വെൻചുറ
മുൻഗാമി	ഒസ്‌വാൾഡോ ഡോർടിക്കോസ് ടൊറാഡോ
പദവിയിൽ ഫെബ്രുവരി 16, 1959 – ഡിസംബർ 2, 1976
മുൻഗാമി	ഹൊസെ മിറോ കർദോനാ
ചേരിചേരാ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ചെയർപേഴ്സൺ
പദവിയിൽ സെപ്തംബർ 16, 2006 – 2008
മുൻഗാമി	അബ്ദുള്ള ബിൻ ഹാജി അഹമ്മദ് ബദാവി മലേഷ്യ
പിൻഗാമി	റൗൾ കാസ്ട്രോ

ജനനം	(1926-08-13) ഓഗസ്റ്റ് 13, 1926 (98 വയസ്സ്) ബിറാൻ, ഹോൾഗ്വിൻ പ്രവിശ്യ, ക്യൂബ
മരണം	നവംബർ 25, 2016(2016-11-25) (പ്രായം 90)^[1] ഹവാന, ക്യൂബ
രാഷ്ട്രീയകക്ഷി	കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പാർട്ടി ഓഫ് ക്യൂബ
ജീവിതപങ്കാളി	(1) മിർത ഡയസ് ബലാർട്ട് (1948–1955 - വിവാഹമോചനം 1955) (2) ഡാലിയ സോട്ടോ. (1980 മുതൽ)
ഒപ്പ്