ഛന്ദസ്സ് (ഛന്ദഃശാസ്ത്രം)
വർണ്ണവൃത്തങ്ങളിൽ എഴുതപ്പെട്ട പദ്യങ്ങളുടെ ഒരു വരിയിൽ എത്ര അക്ഷരങ്ങളുണ്ടു് എന്ന കണക്കാണു ഛന്ദസ്സ്. ഒരു വരിയിൽ 1 അക്ഷരം മുതൽ 26 അക്ഷരം വരെയുള്ള പദ്യരൂപത്തെ വൃത്തം എന്നു വിളിക്കുന്നു. 26-ൽ കൂടുതൽ അക്ഷരങ്ങളുള്ളവയെ ദണ്ഡകം എന്നും വിളിക്കുന്നു.
"ഛന്ദസെന്നാലക്ഷരങ്ങളിത്രയെന്നുള്ള ക്ലിപ്തിയാം"
ഒരു വരിയിലുള്ള അക്ഷരങ്ങളുടെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ താഴെക്കൊടുക്കുന്ന 26 ഛന്ദസ്സുകളുണ്ടു്. ഓരോ ഛന്ദസ്സിലും ഗുരുലഘു വിന്യാസഭേദത്താൾ അനേകം വൃത്തങ്ങൾ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഒരു പാദത്തിലെ അക്ഷരങ്ങളുടെ എണ്ണം, ഛന്ദസ്സിന്റെ പേര്, ആ ഛന്ദസ്സിൽ വരുന്ന വൃത്തങ്ങൾ എന്ന ക്രമത്തിൽ പട്ടികപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു.
ഒരു പാദത്തിലെ അക്ഷരങ്ങളുടെ എണ്ണം |
ഛന്ദസ്സ് | വൃത്തങ്ങൾ |
---|---|---|
1 | ഉക്ത | |
2 | അത്യുക്ത | |
3 | മധ്യ | |
4 | പ്രതിഷ്ഠ | |
5 | സുപ്രതിഷ്ഠ | |
6 | ഗായത്രി | |
7 | ഉഷ്ണിക് | |
8 | അനുഷ്ടുപ്പ് | അനുഷ്ടുപ്പ്, ശ്ലോകം, വക്ത്രം, പഥ്യാവക്ത്രം (യുഗ്മവിപുല), വിദ്യുന്മാലാ, ചിത്രപദാ, മാണവകം, |
9 | ബൃഹതി | |
10 | പംക്തി | |
11 | ത്രിഷ്ടുപ്പ് | ഇന്ദ്രവജ്ര, ഉപേന്ദ്രവജ്ര, ഉപജാതി, ദോധകം, രഥോദ്ധത, സ്വാഗത |
12 | ജഗതി | വംശസ്ഥം, ദ്രുതവിളംബിതം, ഭുജംഗപ്രയാത്രം, പ്രഹർഷിണി |
13 | അതിജഗതി | |
14 | ശക്വരി | വസന്തതിലകം , ഇന്ദുവദന |
15 | അതിശക്വരി | മാലിനി |
16 | അഷ്ടി | പഞ്ചചാമരം |
17 | അത്യഷ്ടി | ശിഖരിണി, പൃഥ്വി, മന്ദാക്രാന്ത, |
18 | ധൃതി | മല്ലിക |
19 | അതിധൃതി | ശാർദ്ദൂലവിക്രീഡിതം, |
20 | കൃതി | |
21 | പ്രകൃതി | സ്രഗ്ദ്ധര, കുസുമമഞ്ജരി |
22 | ആകൃതി | മത്തേഭം |
23 | വികൃതി | |
24 | സംകൃതി | |
25 | അഭികൃതി | |
26 | ഉൽകൃതി |
അനുഷ്ടുപ്പിൽ (8 അക്ഷരം) താണ വൃത്തം വളരെ ചെറുതും പ്രകൃതിക്കു (21 അക്ഷരം) മുകളിൽ ഉള്ളതു വളരെ വലുതാണെന്നും അതിനാൽ അവയെ അധികം ഉപയോഗിക്കരുതെന്നും വൃത്തമഞ്ജരി പറയുന്നു.
ഗായത്രി ഛന്ദസ്സിൽ ഒരുവരിയിൽ 8 അക്ഷരങ്ങൽ വീതംആകെ 24 അക്ഷരങ്ങൾ ആകുന്നു. എന്നാൽ വേദമന്ത്രം ആയി അറീയപ്പെടുന്ന മന്ത്രത്തിനു 23 അക്ഷരങ്ങൾ മാത്രം ഉള്ളതിനാൽ ഇതിന്റെ ഛന്ദസ്സ് നിച്രുഗായത്രി ആകുന്നു.