പ്രാകൃതം

പ്രാകൃതം
	Prakrit
ഭൂവിഭാഗം:	ഉത്തര പശ്ചിമ ഇന്ത്യ
ഭാഷാഗോത്രങ്ങൾ:	Indo-European ഇന്തോ-ഇറാനിയൻ ഭാഷകൾ ഇന്തോ-ആര്യൻ ഭാഷകൾ പ്രാകൃതം; ; ;
ഉപവിഭാഗങ്ങൾ:	—
ISO 639-2 and 639-5:	pra

പുരാതനഭാരതത്തിൽ ഏകദേശം ബി.സി.ഇ 300നും സി.ഇ 800നും ഇടയിൽ ഉപയോഗത്തിലിരുന്ന മധ്യ ഇന്തോ-ആര്യൻ ഭാഷകളുടേയും ഭാഷാഭേദങ്ങളുടേയും വിശാലമായ ഒരു കുടുംബത്തെയാണ്‌ പ്രാകൃതം അഥവാ പ്രാകൃത് എന്നു പറയുന്നത്. ^[1]^[2]ക്ഷത്രിയരാജാക്കന്മാരുടെ പ്രോത്സാഹനത്തിൻ കീഴീൽ പ്രാകൃതഭാഷകൾ സാഹിത്യഭാഷയായി പരിണമിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ടെങ്കിലും യാഥാസ്ഥിതികബ്രാഹ്മണർ ഇതിനെ അംഗീകരിച്ചിരുന്നില്ല. അശോകന്റെ ശിലാശാസനങ്ങളിലാണ്‌ ആദ്യമായി പ്രാകൃതത്തിന്റെ വ്യാപകമായ ഉപയോഗം ദർശിക്കാനാകുന്നത്. മധ്യകാലഘട്ടത്തിലെ മധ്യ ഇന്തോ-ആര്യൻ ഭാഷകളെയാണ് പൊതുവെ പ്രാകൃതം എന്ന പദമുപയോഗിച്ച് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. പാലിയേയും വളരെ പഴയ ലിഖിതങ്ങളേയും പ്രാകൃതത്തിന്റെ നിർവചനത്തിൽ പെടുത്തുന്നില്ല. ^[3]

പ്രാകൃതത്തിനു തന്നെ ദേശഭേദമനുസരിച്ച് വിവിധ ഭേദങ്ങളുണ്ടായിരുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന്‌ മഗധയിൽ ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന പ്രാകൃതഭാഷയാണ്‌ മാഗധി^[4]‌. അതുപോലെ പ്രാകൃതം എഴുതുന്നതിനായി ഓരോ പ്രദേശങ്ങളിലും വെവ്വേറെ ലിപികളും ഉപയോഗിക്കപ്പെട്ടിരുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന് പഞ്ചനദ പ്രദേശങ്ങളിൽ (ഇന്നത്തെ അഫ്ഘാനിസ്താൻ-പാകിസ്താൻ പ്രദേശങ്ങളിൽ), അരമായ ലിപിയിൽ നിന്ന് രൂപമെടുത്ത ഖരോശ്ഥി ലിപിയായിരുന്നു പ്രാകൃതം എഴുതുന്നതിന് ഉപയോഗിച്ചിരുന്നത്.

ഖരോഷ്ഠി ലിപിയിൽ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുള്ള പ്രാകൃതം(ബ്രിട്ടീഷ് മ്യൂസിയത്തിൽ സൂക്ഷിച്ചിട്ടുള്ള സിംഹരൂപ സാദൃശ്യമുള്ള സ്തംഭം)

പദോല്പത്തിതിരുത്തുക

പുരാതന പ്രാകൃതവ്യാകരണമായ പ്രാകൃത പ്രകാശത്തിന്റെ നിർവചനം അനുസരിച്ച് "സംസ്കൃതം എന്നത് പ്രകൃതി (ഉറവിടം) ആണ്" - ആ പ്രകൃതിയിൽനിന്ന് ഉത്ഭവിക്കുന്ന ഭാഷയെ പ്രാകൃതം എന്ന് വിളിക്കുന്നു. പ്രാകൃതവൈയ്യാകരണനായ ഹേമചന്ദ്രന്റെ പ്രാകൃതവ്യാകരണത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ഗ്രന്ഥത്തിലും ഇതേ നിർവചനമാണ് സ്വീകരിച്ചിരിക്കുന്നത്. ^[5]എന്നാൽ മോണിയർ മോണിയർ-വില്യംസിന്റെ (1819–1899) നിഘണ്ടുവിൽ ഈ പദത്തിനെ വിപരീത അർത്ഥത്തിലാണ് വ്യാഖ്യാനിക്കുന്നത്: “പ്രാകൃത് എന്ന വാക്ക് ഉരുത്തിയപ്പെട്ട പ്രാകൃത എന്ന പദത്തിന്റെ അർത്ഥം “യഥാർത്ഥം, സ്വാഭാവികം, സാധാരണം " എന്നാണ്. ഈ പദം ഉത്ഭവിച്ചത് "പ്രകൃതിയിൽ നിന്നാണ്, പ്രകൃതി അർത്ഥമാക്കുന്നത് "യഥാർത്ഥം അല്ലെങ്കിൽ സ്വാഭാവിക രൂപം അല്ലെങ്കിൽ പ്രാഥമിക പദാർത്ഥം നിർമ്മിക്കുക അല്ലെങ്കിൽ സ്ഥാപിക്കുക" എന്നാണ്. ഭാഷാപരമായി ഇത് സംസ്കൃതത്തിനു ("പരിഷ്‌ക്കരിച്ച") വിപരീതമായി ഉപയോഗിക്കുന്നു.

നിർവചനങ്ങൾതിരുത്തുക

ആധുനിക പണ്ഡിതന്മാർ "പ്രാകൃത്" എന്ന പദം രണ്ട് ആശയങ്ങളെ സൂചിപ്പിക്കാൻ ഉപയോഗിക്കുന്നു:^[6]

പ്രാകൃത ഭാഷകൾ: പരസ്പരം ബന്ധപ്പെട്ട സാഹിത്യത്തിലുപയോഗിച്ചിരുന്ന ഭാഷകളുടെ ഒരു കൂട്ടം
പ്രാകൃത ഭാഷ: കവിതകളിൽ പ്രാഥമിക ഭാഷയായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന പ്രാകൃത ഭാഷകളിലൊന്ന്

ചില ആധുനിക പണ്ഡിതന്മാർ എല്ലാ മധ്യ ഇന്തോ-ആര്യൻ ഭാഷകളേയും 'പ്രാകൃത്' എന്ന പദപ്രയോഗത്തിൽ ഉൾക്കൊള്ളിക്കുന്നു. മറ്റുള്ളവർ ഈ ഭാഷകളുടെ സ്വതന്ത്ര വികാസത്തിന് ഊന്നൽ നൽകുന്നു. ഈ ഭാഷകൾ പലപ്പോഴും സംസ്കൃതഭാഷയുടെ ചരിത്രത്തിൽ നിന്ന് ജാതി, മതം, ഭൂമിശാസ്ത്രം എന്നിങ്ങനെ വിവിധ കാരണങ്ങളാൽ വേർതിരിക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു.^[7]

സംസ്കൃതത്തിൽ നിന്ന് വ്യതിയാനമുള്ള ഏത് മധ്യ ഇന്തോ-ആര്യൻ ഭാഷയും "പ്രാകൃത്" എന്ന പദത്തിന്റെ വിശാലമായ നിർവചനത്തിൽ പെടുന്നു. ^[8]അമേരിക്കൻ പണ്ഡിതൻ ആൻഡ്രൂ ഒലെറ്റിന്റെ അഭിപ്രായത്തിൽ പുരാതന ഇന്ത്യയിൽ "പ്രാകൃത്" എന്ന് വിളിക്കപ്പെടാത്ത താഴെപ്പറയുന്ന ഭാഷകൾ, ഈ നിർവചനം മൂലം പ്രാകൃത് എന്ന് വിവക്ഷിക്കാൻ ഇടയാക്കുന്നു.^[9]

അശോകന്റെ ശിലാശാസനങ്ങളിൽ ഉപയോഗിച്ചിരിക്കുന്ന ഭാഷ, അശോകൻ പ്രാകൃതമെന്നറിയപ്പെടുന്നു
അശോകനുശേഷമുള്ള ഇന്ത്യൻ സ്തൂപങ്ങളിലുപയോഗിച്ചിരിക്കുന്ന ഭാഷ
ശ്രീലങ്കയിലെ ലിഖിതങ്ങളുടെ ഭാഷ, എളു (സിംഹളീസ് പ്രാകൃതം)
പാലി
ബുദ്ധമതമിശ്രണഭാഷ
ഗാന്ധാരി ഭാഷ. വടക്കുപടിഞ്ഞാറൻ പാക്കിസ്താൻ മുതൽ പടിഞ്ഞാറൻ ചൈന വരെയുള്ള പ്രദേശങ്ങളിൽനിന്ന് കണ്ടെടുത്തിട്ടുള്ള കൈയുഴുത്തുപ്രതികളിൽ ഉപയോഗിച്ചിരിക്കുന്ന ഭാഷയാണ് ഗാന്ധാരി ഭാഷ.

ജർമ്മൻ ഇൻഡോളജിസ്റ്റുകളായ റിച്ചാർഡ് പിഷെൽ, ഓസ്കാർ വോൺ ഹിനബെർ എന്നിവരുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ "പ്രാകൃത്" എന്ന പദം സാഹിത്യത്തിൽ മാത്രം ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന കുറച്ച് ഭാഷകളെ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ഉദാഹരണമായി:

നാടകങ്ങളിലെ പ്രാകൃത്
- ഈ ഭാഷകൾ ദ്വിതീയഭാഷകളായി നാടകങ്ങളിൽ മാത്രം ഉപയോഗിച്ചു കാണുന്നു
- ഭാഷകളുടെ പേരുകൾ പ്രാദേശികബന്ധങ്ങളെ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. (ശൗരസേനി, മാഗധി, അവന്തി എന്നിങ്ങനെ). എന്നാൽ ഈ ബന്ധങ്ങൾ പലതും സാങ്കൽപ്പികങ്ങളാണ്.
പ്രാഥമിക പ്രാകൃതങ്ങൾ
- ഈ ഭാഷകൾ സാഹിത്യ ക്ലാസിക്കുകളിൽ പ്രാഥമിക ഭാഷകളായി ഉപയോഗിക്കുന്നു, ഉദാഹരണത്തിന് സത്തസായി
- മഹാരാഷ്ട്ര പ്രാകൃത്. ദണ്ഡിയുടെ കാവ്യദർശനമനുസരിച്ച് മഹാരാഷ്ട്ര പ്രദേശത്തിൽ പ്രചാരത്തിലുണ്ടായിരുന്നതും രാവണ-വഹോ (സേതുബന്ധ എന്നുമറിയപ്പെടുന്നു) തുടങ്ങിയ കവിതകൾ രചിക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്ന ഭാഷ

സംസ്കൃതത്തിലും പ്രാകൃതത്തിലും പണ്ഡിതനായ ശ്രേയാൻഷ് കുമാർ ജെയിൻ ശാസ്ത്രിയുടെയും എ.സി. വൂൾനറിന്റെയും അഭിപ്രായത്തിൽ ജൈനമതത്തിന്റെ വേദഗ്രന്ഥങ്ങൾ എഴുതാൻ വ്യാപകമായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന അർദ്ധമഗാദി പ്രാകൃതത്തെ ആധികാരിക പ്രാകൃതരൂപമായി കണക്കാക്കുന്നു മറ്റുള്ള പ്രാകൃതങ്ങൾ അർദ്ധമാഗധിയുടെ വകഭേദങ്ങളായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. അതിനാൽ പ്രാകൃത വ്യാകരണക്കാർ ആദ്യം അർദ്ധമാഗധിയുടെ മുഴുവൻ വ്യാകരണവും വിശദീകരിച്ചതിനുശേഷം മറ്റ് പ്രാകൃതവ്യാകരണങ്ങളെ അതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് നിർവ്വചിക്കുന്നു. ^[10]

വ്യാകരണംതിരുത്തുക

മാർക്കണ്ഡേയൻ (16 -ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനം) തുടങ്ങിയ മധ്യകാല വൈയ്യാകരണന്മാർ ചിട്ടപ്പെടുത്തിയെടുത്ത പ്രാകൃതവ്യാകരണത്തെക്കുറിച്ച് വിവരിക്കുന്നു. എന്നാൽ നിലവിൽ ലഭിച്ചിട്ടുള്ള പ്രാകൃതഗ്രന്ഥങ്ങൾ ഈ വ്യാകരണനിയമങ്ങൾ പാലിക്കുന്നില്ല. ^[11] ഉദാഹരണത്തിന്, വിശ്വനാഥന്റെ (14 -ആം നൂറ്റാണ്ട്) അഭിപ്രായമനുസരിച്ച് സംസ്കൃതനാടകത്തിലെ കഥാപാത്രങ്ങൾ പദ്യത്തിൽ മഹാരാഷ്ട്രീ പ്രാകൃതവും ഗദ്യത്തിൽ ശൗരസേനി പ്രാകൃതവും സംസാരിക്കണം. എന്നാൽ പത്താം നൂറ്റാണ്ടിലെ സംസ്കൃതനാടകകൃത്തായ രാജശേഖരൻ ഈ നിയമങ്ങളെ അനുസരിക്കുന്നില്ല. മാർക്കണ്ഡേയനും സ്റ്റെൻ കോനോവിനെപ്പോലുള്ള പിൽക്കാലപണ്ഡിതരും രാജശേഖരന്റെ രചനകളിൽ പ്രാകൃതത്തിലുള്ള ഭാഗങ്ങളിൽ തെറ്റുകൾ കണ്ടെത്തി. എന്നാൽ വിശ്വനാഥൻ ഉദ്ധരിച്ച നിയമങ്ങൾ രാജശേഖരന്റെ കാലത്തുണ്ടായിരുന്നോ എന്ന് വ്യക്തമല്ല. രാജശേഖരൻ തന്നെ സംസ്കൃതം, അപഭ്രംശ, പൈശാചി എന്നീ ഭാഷകളോടൊപ്പം പ്രാകൃതത്തെ ഒറ്റ ഭാഷയായി സങ്കൽപ്പിക്കുന്നു.^[12]

ജർമ്മൻ ഇൻഡോളജിസ്റ്റായ തിയോഡർ ബ്ലോച്ച് (1894) മധ്യകാല പ്രാകൃതവൈയ്യാകരണന്മാരെ വിശ്വസനീയരല്ലെന്ന് തള്ളിപ്പറഞ്ഞു. ^[11]അവർക്ക് നൂറ്റാണ്ടുകൾക്ക് മുമ്പ് രചിച്ച പാഠങ്ങളുടെ ഭാഷ വിവരിക്കാനുള്ള യോഗ്യതയില്ലെന്ന് അദ്ദേഹം വാദിച്ചു. എന്നാൽ സ്റ്റെൻ കോനോവ്, റിച്ചാർഡ് പിഷൽ, ആൽഫ്രഡ് ഹില്ലെബ്രാന്റ് എന്നീ മറ്റ് ചില പണ്ഡിതർ ബ്ലോച്ചിനോട് വിയോജിക്കുന്നു. ^[13]'ഗാഹ സത്തസായി' പോലുള്ള പ്രാകൃതസാഹിത്യത്തിലെ ആദ്യകാല ക്ലാസിക്കുകളുടെ ഭാഷ മാത്രം ക്രോഡീകരിക്കാൻ വൈയ്യാകരണന്മാർ ശ്രമിച്ചതുകൊണ്ടാണ് പ്രാകൃതഗ്രന്ഥങ്ങൾ വ്യാകരണനിയമങ്ങളെ അനുസരിക്കാത്തതെന്നു കരുതുന്നു. ^[12]ലഭ്യമായ പ്രാകൃതകയ്യെഴുത്തുപ്രതികളിൽ തെറ്റുകൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു എന്നതാണ് മറ്റൊരു വിശദീകരണം. അവശേഷിക്കുന്ന മിക്ക പ്രാകൃതകയ്യെഴുത്തുപ്രതികളും 1300-1800 സി.ഇ കാലഘട്ടത്തിൽ വിവിധ പ്രാദേശികലിപികളിൽ നിർമ്മിക്കപ്പെട്ടിട്ടുള്ളതാണ്. മുമ്പത്തെ കയ്യെഴുത്തുപ്രതികളിൽ നിന്ന് ഈ പകർപ്പുകൾ നിർമ്മിച്ച എഴുത്തുകാർക്ക് പാഠങ്ങളുടെ യഥാർത്ഥ ഭാഷയിൽ നല്ല ജ്ഞാനം ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. ലഭ്യമായ നിരവധി പ്രാകൃതഗ്രന്ഥങ്ങൾ മനസ്സിലാക്കാൻ കഴിയാത്തതോ തെറ്റുകളുൾക്കൊള്ളുന്നതോ ആണ്.^[11]

വരരുചി രചിച്ചതായി കരുതപ്പെടുന്ന പ്രാകൃത പ്രകാശ എന്ന ഗ്രന്ഥം പ്രാകൃതഭാഷകളുടെ സംഗ്രഹമാണ്.^[14]

പ്രചാരംതിരുത്തുക

വടക്ക് കാശ്മീർ മുതൽ തെക്ക് തമിഴ്നാട് വരെയും പടിഞ്ഞാറ് സിന്ധ് മുതൽ കിഴക്ക് ബംഗാൾ വരെയും ദക്ഷിണേഷ്യയുടെ വിശാലമായ പ്രദേശത്തിലുടനീളം പ്രാകൃതസാഹിത്യം രചിക്കപ്പെട്ടിരുന്നു. ഇന്ത്യക്ക് പുറത്ത്, കംബോഡിയയിലും ജാവയിലും പ്രാകൃതം അറിയപ്പെട്ടിരുന്നു.^[15]

സാഹിത്യംതിരുത്തുക

കാളിദാസന്റെ അഭിജ്ഞാനശാകുന്തളം സംസ്കൃതത്തിനു പുറമേ പ്രാകൃതത്തിന്റെ ഭേദങ്ങളായ മഗധി, ശൗരസേനി എന്നീ ഭാഷകളിലാണ്‌ രചിക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്നത്^[16]. കാളിദാസന്റെ നാടകങ്ങളിൽ രാജാവും ബ്രാഹ്മണരും സംസ്കൃതം സംസാരിക്കുമ്പോൾ മറ്റുള്ളവർ പ്രാകൃതഭാഷയാണ്‌ ഉപയോഗിച്ചിരിക്കുന്നത്^[17]‌. ഒന്നാം നൂറ്റാണ്ടിൽ ശതവാഹനസാമ്രാജ്യത്തിലെ ഹാലൻ എന്ന രാജാവ് പ്രാകൃതഭാഷയിലെ 700 പദ്യങ്ങൾ സമാഹരിച്ചു. സത്തസായി എന്നാണ്‌ ഇത് അറിയപ്പെടുന്നത് (സംസ്കൃതത്തിൽ സപ്തശതി).^[16]. വള്ളത്തോൾ ഇതിനെ മലയാളത്തിലേക്ക് പരിഭാഷപ്പെടുത്തി. ഗ്രാമസൗഭാഗ്യം എന്നാണ്‌ വള്ളത്തോളിന്റെ പരിഭാഷയുടെ പേര്‌.

സാഹിത്യരചനക്കായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന പ്രാകൃതഭാഷയാണ് പാലി^[18]. .

അവലംബംതിരുത്തുക

↑ Richard G. Salomon 1996, p. 377.
↑ Alfred C. Woolner 1928, p. 235.
↑ Woolner, Alfred C. (1986). Introduction to Prakrit (ഭാഷ: ഇംഗ്ലീഷ്). Motilal Banarsidass Publ. pp. 3–4. ISBN 978-81-208-0189-9.
↑ "CHAPTER 7 - NEW QUESTIONS AND IDEAS". Social Science - Class VI - Our Pasts-I. New Delhi: NCERT. 2007. p. 69. ISBN 8174504931. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
↑ "Sanskrit Manuscripts : Śabdānuśāsanalaghuvṛttyavacūri". Cambridge Digital Library. ശേഖരിച്ചത് 2019-07-20.
↑ Andrew Ollett 2017, p. 11.
↑ Madhav Deshpande 1993, p. 33.
↑ Andrew Ollett 2017, p. 12.
↑ Andrew Ollett 2017, p. 13.
↑ Alfred C. Woolner 1928, p. 6.
↑ ^11.0 ^11.1 ^11.2 Andrew Ollett 2017, p. 18.
↑ ^12.0 ^12.1 Andrew Ollett 2017, p. 19.
↑ Andrew Ollett 2017, pp. 18-19.
↑ Dr. Narinder Sharma. Prakrita Prakasha of Vararuchi Dr. P. L. Vaidya (ഭാഷ: സംസ്‌കൃതം).
↑ Andrew Ollett 2017, p. 9.
↑ ^16.0 ^16.1 Azhikode, Sukumar (1993). "3-സാഹിത്യം". ഭാരതീയത. കോട്ടയം, കേരളം, ഇന്ത്യ: ഡി.സി. ബുക്സ്. pp. 65, 66. ISBN 81-7130-993-3. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
↑ "CHAPTER 11 - NEW EMPIRES AND KINGDOMS". Social Science - Class VI - Our Pasts-I. New Delhi: NCERT. 2007. p. 118. ISBN 8174504931. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
↑ [http://books.google.com/books?id=ISFBJarYX7YC&pg=PA145&dq=history+of+the+pali+language&sig=ACfU3U2P8niEMFn9ME8litgG1xbStvlmLA#PPA145,M1 Students' Britannica India By Dale Hoiberg, Indu Ramchandani]

പുസ്തകസൂചികതിരുത്തുക

Alfred C. Woolner (1928). Introduction to Prakrit (2 (reprint) ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0189-9. ശേഖരിച്ചത് 17 March 2011.
Richard G. Salomon (1996). "Brahmi and Kharoshthi". എന്നതിൽ Peter T. Daniels; William Bright (eds.). The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7.
Andrew Ollett (2017). Language of the Snakes: Prakrit, Sanskrit, and the Language Order of Premodern India. University of California Press. ISBN 978-0-520-29622-0.
Madhav Deshpande (1993). Sanskrit & Prakrit, Sociolinguistic Issues. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1136-2.

ഭാഷകളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഈ ലേഖനം അപൂർണ്ണമാണ്‌. ഇതു വികസിപ്പിക്കുവാൻ സഹായിക്കുക.

[FOOTNOTERichard_G._Salomon1996377-1] Richard G. Salomon 1996, p. 377.

[FOOTNOTEAlfred_C._Woolner1928235-2] Alfred C. Woolner 1928, p. 235.

[:0-3] Woolner, Alfred C. (1986). Introduction to Prakrit (ഭാഷ: ഇംഗ്ലീഷ്). Motilal Banarsidass Publ. pp. 3–4. ISBN 978-81-208-0189-9.

[ncert6-7-4] "CHAPTER 7 - NEW QUESTIONS AND IDEAS". Social Science - Class VI - Our Pasts-I. New Delhi: NCERT. 2007. p. 69. ISBN 8174504931. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)

[5] "Sanskrit Manuscripts : Śabdānuśāsanalaghuvṛttyavacūri". Cambridge Digital Library. ശേഖരിച്ചത് 2019-07-20.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201711-6] Andrew Ollett 2017, p. 11.

[FOOTNOTEMadhav_Deshpande199333-7] Madhav Deshpande 1993, p. 33.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201712-8] Andrew Ollett 2017, p. 12.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201713-9] Andrew Ollett 2017, p. 13.

[FOOTNOTEAlfred_C._Woolner19286-10] Alfred C. Woolner 1928, p. 6.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201718-11] 11.0 ^11.1 ^11.2 Andrew Ollett 2017, p. 18.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201719-12] 12.0 ^12.1 Andrew Ollett 2017, p. 19.

[FOOTNOTEAndrew_Ollett201718-19-13] Andrew Ollett 2017, pp. 18-19.

[14] Dr. Narinder Sharma. Prakrita Prakasha of Vararuchi Dr. P. L. Vaidya (ഭാഷ: സംസ്‌കൃതം).

[FOOTNOTEAndrew_Ollett20179-15] Andrew Ollett 2017, p. 9.

[bharatheeyatha3-16] 16.0 ^16.1 Azhikode, Sukumar (1993). "3-സാഹിത്യം". ഭാരതീയത. കോട്ടയം, കേരളം, ഇന്ത്യ: ഡി.സി. ബുക്സ്. pp. 65, 66. ISBN 81-7130-993-3. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)

[ncert6-11-17] "CHAPTER 11 - NEW EMPIRES AND KINGDOMS". Social Science - Class VI - Our Pasts-I. New Delhi: NCERT. 2007. p. 118. ISBN 8174504931. Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)

[18] [http://books.google.com/books?id=ISFBJarYX7YC&pg=PA145&dq=history+of+the+pali+language&sig=ACfU3U2P8niEMFn9ME8litgG1xbStvlmLA#PPA145,M1 Students' Britannica India By Dale Hoiberg, Indu Ramchandani]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]