ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി
അന്ധ വിശ്വാസങ്ങൾക്കും അനാചാരങ്ങൾക്കുമെതിരെ പൊരുതിയ കേരളത്തിലെ ഒരു സാമൂഹികപരിഷ്കർത്താവാണ് ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി (26 ആഗസ്റ്റ് 1852 - 10 സെപ്തംപർ 1929).
ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി | |
---|---|
ജനനം | |
മരണം | സെപ്റ്റംബർ 10, 1929 | (പ്രായം 77)
തൊഴിൽ | സാമൂഹ്യ പരിഷ്കർത്താവ് , നവോത്ഥാനനായകൻ |
ജീവിതരേഖ
തിരുത്തുകപാലക്കാട് ജില്ലയിലെ ചിറ്റൂർ താലൂക്കിലെ കൊല്ലങ്കോട് കാരാട്ട് തറവാട്ടിൽ 1852 ആഗസ്ത് 26ന് ജനിച്ചു. ഗോവിന്ദ മേനോൻ എന്നായിരുന്നു പേര്. അച്ഛൻ കുഞ്ഞികൃഷ്ണ മേനോൻ. അമ്മ നാണി എന്ന് വിളിച്ചിരുന്ന നാരായണി അമ്മ. ഗോവിന്ദൻകുട്ടി എന്നാണ് ചെറുപ്പത്തിൽ അച്ഛനും അമ്മയും മറ്റുള്ളവരും വിളിച്ചിരുന്നത്.കൂടല്ലൂരിൽ നിന്നും സംസ്കൃത പഠനം പൂർത്തിയാക്കി. താവുക്കുട്ടി അമ്മയെ (യഥാർത്ഥ നാമം ലഭ്യമല്ല) വിവാഹം ചെയ്തു. സംസ്കൃത പഠനത്തിനുശേഷം കാരാട്ട് ഗോവിന്ദ മേനോൻ എറണാകുളത്തേക്ക് മാറി അവിടെ ഒരു സംസ്കൃത അധ്യാപകനായി ചേർന്നു. ജോലി ചെയ്യവെ ബ്രഹ്മസമാജവുമായി ചേർന്ന് പ്രവർത്തിച്ചു. എറണാകുളത്ത് അദ്ദേഹം താമസിച്ചതും വ്യത്യസ്ത സംസ്കാരങ്ങളുള്ള ധാരാളം ആളുകളുമായി പരിചയവും അദ്ദേഹത്തിന്റെ കാഴ്ചപ്പാട് വിശാലമാക്കി. ഡോ. അയ്യത്തൻ ഗോപാലന്റെയും ബ്രഹ്മോസമാജിന്റെയും വിഗ്രഹാരാധനയും, നിരീശ്വരവാദ തത്വങ്ങളും അദ്ദേഹത്തെ വളരെയധികം സ്വാധീനിച്ചു, ദൈവത്തോടും മതത്തോടും പാരമ്പര്യത്തോടുമുള്ള അദ്ദേഹത്തിന്റെ മനോഭാവം അപ്പോഴേക്കും മന്ദഗതിയിലായിരുന്നു. താവുകുട്ടി അമ്മയെ വടവന്നൂരിൽ വച്ച് വിവാഹം കഴിച്ചു. സ്വന്തം കുടുംബത്തെ പരിപാലിക്കേണ്ടിവന്ന അദ്ദേഹം ഗണപത് ഹൈസ്കൂൾ എന്നറിയപ്പെടുന്ന കാലിക്കറ്റ് നേറ്റീവ് ഹൈസ്കൂളിൽ ഒരു സംസ്കൃത മുൻഷി ആയി തന്റെ കരിയർ ആരംഭിച്ചു, കോഴിക്കോട് താമസിച്ചത് അദ്ദേഹത്തിന്റെ ജീവിതത്തിലെ ഒരു വഴിത്തിരിവായിരുന്നു.
ഈ സമയത്ത് ബ്രഹ്മ സമാജത്തിന്റെ ഒരു ശാഖ കോഴിക്കോട് (1898) പ്രവർത്തിച്ചിരുന്നു, അത് സാമൂഹ്യ പരിഷ്കാരങ്ങൾക്കായുള്ള ഒരു സംഘടനയായിരുന്നു, ബ്രഹ്മസമാജത്തിൽ സംഘടിപ്പിച്ച ചർച്ചകളിൽ ഗോവിന്ദ മേനോൻ പങ്കെടുത്തു.ബ്രഹ്മസമാജത്തിലെ പതിവ് സന്ദർശകനായിരുന്ന അദ്ദേഹം, ഡോ. അയ്യത്താൻ ഗോപാലൻെറ അഭ്യർത്ഥനപ്രകാരം "ബ്രഹ്മസങ്കീർത്തനം" എന്ന പുസ്തകം എഴുതി.അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആത്മീയവും സാഹിത്യപരവുമായ അറിവ് അംഗീകരിച്ചുകൊണ്ട് ഡോ. ഗോപാലൻ അദ്ദേഹത്തെ "ബ്രാഹ്മനന്ദ സ്വാമി" എന്ന് നാമകരണം നല്കി. അവരുടെ പ്രഭാഷണങ്ങൾ കേൾക്കാൻ അദ്ദേഹത്തിന് അവസരം ലഭിച്ചു. അത് സ്വാഭാവികമായും അദ്ദേഹത്തിൻെറ അറിവിനെ സമ്പന്നമാക്കി. വിഗ്രഹാരാധനയെ അവർ നിരസിച്ചത് അദ്ദേഹത്തെ വളരെയധികം സ്വാധീനിച്ചു. കോഴിക്കോട് താമസിക്കുന്നതിനിടെ ഇംഗ്ലീഷിലും പ്രാവീണ്യം നേടി. ജാതി എന്നത് അനാവശ്യമായ ഒരു സാമൂഹിക സ്ഥാപനമാണെന്ന് അദ്ദേഹം മനസ്സിലാക്കി. പരമ്പരാഗത ഹിന്ദു സമൂഹത്തിൽ നിന്ന് അദ്ദേഹം പതുക്കെ പുറത്തുവന്നു. തത്വശാസ്ത്രപരമായി അദ്ദേഹം ഹിന്ദു വിഭാഗത്തിൽ നിന്ന് മാറി. കോഴിക്കോട് ഗണപതി സ്കൂളിൽ നിന്ന് രാജിവച്ച അദ്ദേഹം അലത്തൂരിലെ ബോർഡ് മിഡിൽ സ്കൂളിൽ സംസ്കൃത മുൻഷിയായി ചേർന്നു. അപ്പോഴേക്കും അദ്ദേഹത്തെ "ബ്രാഹ്മനന്ദ സ്വാമികൾ" എന്ന പേരിൽ വ്യാപകമായി അറിയപ്പെട്ടുതുടങ്ങി.
സാമൂഹിക പ്രവർത്തനങ്ങൾ.
തിരുത്തുകക്രമേണ അദ്ദേഹം രാജയോഗ പരിശീലനം ആരംഭിച്ചു. ഈ സമയത്ത്, വിശുദ്ധ ജീവിതവും വസ്ത്രധാരണവും പൂർണ്ണമായും സ്വീകരിച്ച അദ്ദേഹം അലത്തൂരിലെ തന്റെ വസതിക്ക് സിദ്ധാശ്രമം എന്ന് പേരിട്ടു. 1907-ൽ ശിവയോഗി തന്റെ അദ്ധ്യാപന ജോലി നിർത്തി, ആത്മീയ ദൗത്യവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പ്രവർത്തനങ്ങളിൽ പൂർണ്ണമായും അർപ്പിച്ചു. 1907 ൽ അലാതൂരിൽ സിദ്ധാശ്രമം എന്ന ആത്മീയ സ്ഥാപനം സ്ഥാപിച്ചു. അലത്തൂരിൽ സ്ഥിരതാമസമാക്കിയ ശേഷം വിപ്ലവ പ്രവർത്തനങ്ങൾ ത്വരിതപ്പെടുത്തി. ആനന്ദമതം (ആനന്ദത്തിന്റെ മതം) ആരംഭിച്ച അദ്ദേഹം ആനന്ദ മതത്തിന്റെ ആശയങ്ങൾ പ്രചരിപ്പിക്കുന്നതിനായി കേരളത്തിന്റെ ചില ഭാഗങ്ങളിൽ പര്യടനം നടത്തി ‘ഒപ്പം സാമൂഹിക-മത വിരുദ്ധ ആചാരങ്ങൾക്കെതിരെ നിരന്തരമായ പോരാട്ടം നടത്തി. ഭാര്യ തവുകുട്ടിയമ്മ അദ്ദേഹത്തിന്റെ യഥാർത്ഥ ശിഷ്യനായിത്തീർന്നു, യോഗിനിമാത എന്ന പദവി ലഭിച്ചു.
“പഴയ കാലങ്ങളിൽ വിഗ്രഹാരാധനയ്ക്ക് അംഗീകാരമില്ലായിരുന്നു” എന്ന് മതഗ്രന്ഥങ്ങളിൽ നിന്നുള്ള ചില ഭാഗങ്ങളുമായി യുക്തിസഹമായ യോഗി ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി വാദിച്ചു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ സംസാരം പലരുടെയും അജ്ഞത തുടച്ചുമാറ്റി. ആധികാരിക ഗ്രന്ഥങ്ങളിൽ നിന്നുള്ള ഭാഗങ്ങളുടെ സഹായത്തോടെ അദ്ദേഹം ഉത്തരം നൽകി സ്ഥാപിച്ചു. ഈ പ്രസംഗത്തിലൂടെ വിഗ്രഹാരാധനയ്ക്കെതിരായ തന്റെ പുരോഗമന ആശയങ്ങളെയും നടപ്പാക്കാനുള്ള പദ്ധതികളെയും പ്രശംസ പിടിച്ചുപറ്റി, മലബാറിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളിൽ നിന്നും ശിഷ്യന്മാരെയും അനേകം അനുയായികളെയും നേടി, വാഗ്ഭടാനന്ദൻ അവരിൽ ഒരാളായിരുന്നു. പ്രസംഗം കേട്ട ശേഷം സ്വാമിയുടെ പ്രഭാഷണ ശേഷിയിലും ആനന്ദമാത, രാജയോഗ ധ്യാനത്തിലും ആകൃഷ്ടനായ അദ്ദേഹം ശിവയോഗിയിയുടെ ശിഷ്യനായി ചേർന്നു.
ഒരു സാമൂഹ്യ പരിഷ്കർത്താവ് എന്ന നിലയിൽ ശിവയോഗി അന്ധവിശ്വാസങ്ങളിൽ നിന്നും അജ്ഞതയിൽ നിന്നും സ്വയം മോചിപ്പിക്കാൻ ജനങ്ങളെ ബോധവൽക്കരിച്ചു, അദ്ദേഹം ഒരു സംസ്കൃത പണ്ഡിതനായിരുന്നിട്ടും, സമൂഹത്തിലെ യഥാർത്ഥ അവസ്ഥയെക്കുറിച്ച് സാധാരണക്കാരെ ബോധവാന്മാരാക്കുന്നതിന് ലളിതമായ മലയാളമാണ് പ്രാദേശിക ഭാഷയായത്. അന്ധവിശ്വാസങ്ങളും ദുഷിച്ച ആചാരങ്ങളും സാധാരണക്കാരെ സ്വാധീനിച്ചുവെന്ന് ബ്രാഹ്മണന്ദ ശിവയോഗി വിശ്വസിച്ചു .മനുഷ്യന്റെ യഥാർത്ഥ സാർവത്രിക മതം "ആനന്ദം" മാത്രമാണെന്ന അറിവിലൂടെ മതപരമായ വൈരാഗ്യവും ,ദുരിതവും അവസാനിപ്പിക്കാൻ കഴിയുമെന്നും വിശ്വസിച്ചു. ശിവായോഗിയുടെ നേരിട്ടുള്ള ശിഷ്യന്മാരുടെ നേതൃത്വത്തിൽ വി. രാമ വാരിയർ ശിവയോഗിയുടെ തത്ത്വങ്ങൾ പ്രചരിപ്പിക്കാൻ തുടങ്ങി. എല്ലാ നവോത്ഥാന നേതാക്കളെയും പോലെ, വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെ പ്രാധാന്യവും പ്രത്യേകിച്ച് സ്ത്രീ വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെ പ്രാധാന്യവും അദ്ദേഹം ഉൂന്നിപ്പറഞ്ഞു. ശിവയോഗി നിരവധി പണ്ഡിത ആധികാരിക ഗ്രന്ഥങ്ങൾ കൊണ്ടുവന്നു വായിച്ചു. സംസ്കൃത ഗ്രന്ഥങ്ങൾ പഠിക്കുകയും വ്യാഖ്യാനിക്കുകയും ചെയ്തു. ഉദാഹരണങ്ങളും യുക്തിയും ഉപയോഗിച്ച് അദ്ദേഹം തെളിയിച്ച ആധികാരിക സത്യങ്ങൾ, നിത്യമായ ആനന്ദത്തിന്റെ വിജയം, യഥാർത്ഥ സന്തോഷം മനസ്സിന്റെ സമാധാനമാണ്, പ്രധാന വിജയം മനസ്സിനെതിരെയുള്ള വിജയമാണ്, അഹിംസയാണ് നീതിയുടെ പ്രധാന രൂപം, ആചാരങ്ങൾ ത്യാഗങ്ങൾ അജ്ഞത സൃഷ്ടിക്കുന്നു, സന്തോഷം സ്വതസിദ്ധമാണ്.
അന്ധമായി പിന്തുടരുന്ന തത്വങ്ങളും പ്രവർത്തനങ്ങളും നിരസിക്കുന്നതിനും പുതിയ പുരോഗമന ചിന്തകളുടെയും തത്വങ്ങളുടെയും രൂപീകരണത്തിനും കാരണമായി. അതിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ, ജാതിവ്യവസ്ഥ, തൊട്ടുകൂടായ്മ, വിഗ്രഹാരാധന, ക്ഷേത്രത്തെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ള ആചാരങ്ങൾ, മൃഗബലി, അന്ധവിശ്വാസങ്ങൾ, സ്ഥാപനവൽക്കരിക്കപ്പെട്ട മതം എന്നിവ എതിർക്കുകയും എല്ലാ മനുഷ്യരും തുല്യരാണെന്ന അവബോധം വികസിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു. യുക്തിസഹമായ ഒരു ബുദ്ധി എന്ന നിലയിൽ, ദരിദ്രരും അവഗണിക്കപ്പെട്ടവരും വിവരമില്ലാത്തവരുമായ സാധാരണക്കാരന്റെ രക്ഷയ്ക്കായി അദ്ദേഹം നിലകൊള്ളുകയും അവരെ സാർവത്രിക സാഹോദര്യത്തിലേക്ക് ഉയർത്തുകയും ചെയ്തു.അദ്ദേഹം ഗ്രാമങ്ങൾ സന്ദർശിക്കുകയും അന്ധവിശ്വാസങ്ങൾ ഉപേക്ഷിക്കേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകത സാധാരണക്കാർക്ക് വിശദീകരിക്കുകയും ചെയ്തു. എഴുത്തുകാരനെന്ന നിലയിലും പ്രാസംഗികനെന്ന നിലയിലും അദ്ദേഹം ജനപ്രിയനായി. ഗ്രാമങ്ങളിൽ അദ്ദേഹത്തിന്റെ വിപ്ലവ പ്രചരണം എളുപ്പമുള്ള കാര്യമായിരുന്നില്ല.
ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി ആനന്ദ മഹാസഭ സ്ഥാപിച്ചു. വിഗ്രഹാരാധനക്കെതിരായും ജാതി സമ്പ്രദായത്തിനെതിരായും ശക്തിയായി വാദിച്ചയാളാണ് ശിവയോഗി[1] ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി 1929 സപ്തംപർ 10 ന് അന്തരിച്ചു.
ആനന്ദമതം
തിരുത്തുകഒരു ആത്മീയ ജീവിതവീക്ഷണം ആണ് ആനന്ദമതം. ആനന്ദലബ്ധിയാണ് ഇതിന്റെ ലക്ഷ്യം. വേദോപനിഷത്തുകളെയും ഭഗവദ്ഗീത തുടങ്ങിയ മതഗ്രന്ഥങ്ങളെയും അപഗ്രഥിച്ച് ആനന്ദലബ്ധിക്കുതകുന്നവയെ സ്വീകരിച്ച് ക്രോഡീകരിച്ചാണ് ഇതിന്റെ ദർശനം തയ്യാറാക്കിയത്. ആനന്ദമതത്തിലെ മുഖ്യധാര അഹിംസയാണ്. 'കൊല്ലാതറുമ്പിനെക്കൂടി' എന്നാണ് ആനന്ദാദർശം പ്രഖ്യാപിക്കുന്നത്. ദേവാലയങ്ങളിലും മറ്റും ദൈവപ്രീതിക്കുവേണ്ടി നടത്തുന്ന ജന്തുബലിയെ അത് എതിർക്കുന്നു. ആലോചന, പൌരുഷം, ജ്ഞാനം മുതലായവയുടെ മഹത്ത്വത്തെ അത് പ്രകീർത്തിക്കുന്നു. ജീവിതസാക്ഷാത്കാരത്തിന് അവ അത്യന്താപേക്ഷിതമാണെന്നു വാദിക്കുന്നു. മനുഷ്യരിൽ ത്യാജ്യഗ്രാഹ്യവിവേചനശക്തി വളർത്തേണ്ട ആവശ്യകതയെ അത് ഊന്നിപ്പറഞ്ഞിരിക്കുന്നു.
ഭക്തിയോഗത്തെയോ കർമയോഗത്തെയോ ആനന്ദമതം അംഗീകരിക്കുന്നില്ല. മറിച്ച്, രാജയോഗത്തെ അംഗീകരിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. പുനർജൻമത്തെയോ മുജ്ജന്മത്തെയോ ആനന്ദാദർശം അംഗീകരിക്കുന്നില്ല. സ്വർഗനരകങ്ങളും പരിഗണനാർഹങ്ങളല്ല. മനസ്സിന്റെ ശാന്തി സ്വർഗവാസവും അശാന്തി നരകവുമാണ്. വേറെ സ്വർഗനരകങ്ങളില്ല.[2]
ആനന്ദമഹാസഭ
തിരുത്തുകആനന്ദമത പ്രചാരണത്തിനുള്ള ആനന്ദമഹാസഭ രൂപം കൊള്ളുന്നത് 1918 ലാണ്. 1918 ഏപ്രിൽ 21,22 എന്നീ തീയതികളിൽ കേരളത്തിന്റെ എല്ലാ ഭാഗങ്ങളിൽ നിന്നും സിലോണിൽ നിന്നുമുള്ള സമാജം പ്രതിനിധകളുടെ സമ്മേളനം സിദ്ധാശ്രമത്തിൽനചേർന്ന് ആനന്ദമഹാസഭ എന്ന സംഘടനയ്ക്ക് രൂപം കൊടുത്തു. യാഗം, വ്രതം, തീർത്ഥാടനം, ഭിക്ഷാടനം, വിഗ്രഹാരാധന തുടങ്ങിയ കർമ്മങ്ങൾ അനുഷ്ഠിക്കുന്നത് അജ്ഞത മൂലമാണെന്നും സ്വർഗ പ്രാപ്തിയോ മുക്തിയോ മരണാനന്തരമല്ല, ജീവിതകാലത്തു തന്നെ നമുക്കുണ്ടാക്കാമെന്നും അദ്ദേഹം യുക്തിപൂർവം വാദിച്ചു. മനുഷ്യ സമുദായത്തെ ഹിന്ദുക്കൾ, മുഹമ്മദർ, ക്രൈസ്തവർ എന്നിങ്ങനെ മതത്തിൻറെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ വേർതിരിച്ചു നിർത്തുന്നതു ശരിയല്ല, പ്രാണികളെ കൊന്നു തിന്നാതെയും ബലി അർപ്പിക്കാതെയും ജീവിക്കുക തുടങ്ങിയ ആശയങ്ങളും അദ്ദേഹം പ്രചരിപ്പിച്ചു. 1893-ൽ ആലത്തൂരിൽ സിദ്ധാശ്രമം സ്ഥാപിച്ചു.[3]
വിഗ്രഹാരാധനയോട് ശക്തമായ എതിർപ്പുണ്ടായിരുന്ന ശിവയോഗി അതിനെ യുക്തിയുക്തം എതിർത്ത്, രാജയോഗത്തിലേക്ക് എല്ലാവരുടെയും ശ്രദ്ധയെ ക്ഷണിച്ചു. വിഗ്രഹാരാധനാ ഖണ്ഡനം എന്ന ഈ ഗ്രന്ഥത്തിൽ അദ്ദേഹം എഴുതി :
“ | കുട്ടികൾക്ക് ചെറിയ കുപ്പായം വേണം, വലിയ കുപ്പായം പറ്റുകയില്ല. അപ്രകാരം അല്പബുദ്ധികൾക്ക് വിഗ്രഹാരാധന വേണം, അല്ലാതെ അവർക്ക് ബ്രഹ്മധ്യാനത്തിന് കഴിയുകയില്ല എന്ന് ചിലർ വാദിക്കുന്നു. ഇത് കുട്ടികൾക്ക് കാണാൻ ഒരു ചെറിയ സൂര്യൻ വേണം, വലിയ സൂര്യന്റെ വെളിച്ചം നോക്കിയാൽ കാണുകയില്ല എന്ന് പറയുന്നതുപോലെ അസംബന്ധമാകുന്നു | ” |
.
പ്രധാന കൃതികൾ
തിരുത്തുകനമ്പർ | കൃതിയുടെ പേര് | വർഷം |
---|---|---|
1 | ശിവയോഗ രഹസ്യം | 1893 |
2 | സ്ത്രീ വിദ്യാപോഷിണി | 1899 |
3 | സിദ്ധാനുഭൂതി | 1903 |
4 | മോക്ഷപ്രദിപം | 1905 |
5 | ആനന്ദ കല്പദ്രുമം | 1905 |
6 | ആനന്ദസൂത്രം | 1910 |
7 | രാജയോഗപരസ്യം | 1916 |
8 | വിഗ്രഹാരാധനാ ഖണ്ഡനം | 1916 |
9 | ആനന്ദവിമാനം | 1916 |
10 | ആനന്ദ മത പരസ്യം | 1919 |
11 | ആനന്ദക്കുമ്മി | 1923 |
12 | ആനന്ദഗാനം | 1927 |
13 | ആനന്ദാദർശം | 1928 |
14 | ആനന്ദാദർശാംശം | 1928 |
അവലംബം
തിരുത്തുക- ↑ ബ്രഹ്മാനന്ദസ്വാമി ശിവയോഗി, പവനൻ പ്രസാ. സാംസ്കാരിക പ്രസിദ്ധീകരണ വകുപ്പ് കേരള സർക്കാർ 1997
- ↑ http://mal.sarva.gov.in/index.php?title=%E0%B4%86%E0%B4%A8%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%A6%E0%B4%AE%E0%B4%A4%E0%B4%82[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]
- ↑ "ആർക്കൈവ് പകർപ്പ്". Archived from the original on 2014-08-23. Retrieved 2012-09-19.
നേതാക്കൾ (കേരള നവോത്ഥാന പ്രസ്ഥാനം):(അധിക വായനയ്ക്ക്)
തിരുത്തുക- ഡോ. അയ്യത്താൻ ഗോപാലൻ
- വാഗ്ഭടാനന്ദൻ
- ശ്രീനാരായണഗുരു
- അയ്യങ്കാളി
- ചട്ടമ്പിസ്വാമികൾ
- കെ. പി. കറുപ്പൻ
- ഡോ.പൽപ്പു
- കുമാരനാശാൻ
- ആർ. ശങ്കർ
- നിത്യചൈതന്യയതി
- നടരാജ ഗുരു
- വി.ടി. ഭട്ടതിരിപ്പാട്
- മന്നത്ത് പത്മനാഭൻ
പുറം കണ്ണികൾ
തിരുത്തുക- ബ്രഹ്മാനന്ദ ശിവയോഗി രചിച്ച കൃതികൾക്ക്[1]