വിക്കിപീഡിയ

ചന്ദ്രയാൻ പ്രോഗ്രാം

ചാന്ദ്ര പര്യവേക്ഷണത്തിനായി ഇന്ത്യയുടെ ബഹിരാകാശ ഗവേഷണ സ്ഥാപനമായ ഇന്ത്യൻ സ്പേസ് റിസർച്ച് ഓർഗനൈസേഷൻ (ഐഎസ്ആർഒ) നടത്തി കൊണ്ടിരിക്കുന്ന ബഹിരാകാശ ദൗത്യങ്ങളുടെ ഒരു പരമ്പരയാണ് ഇന്ത്യൻ ലൂണാർ എക്‌സ്‌പ്ലോറേഷൻ പ്രോഗ്രാം എന്നും അറിയപ്പെടുന്ന ചന്ദ്രയാൻ പ്രോഗ്രാം (സംസ്കൃതം: चन्द्रयान).[4][5] ചാന്ദ്ര ഓർബിറ്റർ, ഇംപാക്ടർ, സോഫ്റ്റ് ലാൻഡർ, റോവർ ബഹിരാകാശ പേടകം എന്നിവ ഈ പ്രോഗ്രാമിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു.

ചന്ദ്രയാൻ പ്രോഗ്രാം
LVM3 M4 lifting off with Chandrayaan-3 on 14 July 2023
Country of originഇന്ത്യ
Responsible organizationഐഎസ്ആർഒ
Purposeചാന്ദ്രപര്യവേഷണം
StatusActive
Program history
Cost₹1,364 കോടി (US$210 million)[1][2]
Program duration2003–present[3]
First flightChandrayaan-1, 22 ഒക്ടോബർ 2008; 16 വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് (2008-10-22)
Last flightChandrayaan-3, 14 ജൂലൈ 2023; 16 മാസങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് (2023-07-14)
Successes2
Partial failures1 (Chandrayaan-2)
Launch site(s)Satish Dhawan Space Centre
Vehicle information
Launch vehicle(s)

മൂന്ന് ദൗത്യങ്ങളിലായി രണ്ട് ഓർബിറ്ററുകൾ, ലാൻഡറുകൾ, റോവറുകൾ എന്നിവ ഇതുവരെ അയച്ചിട്ടുണ്ട്. രണ്ട് ഓർബിറ്ററുകളും വിജയിച്ചപ്പോൾ, ചന്ദ്രയാൻ-2 ദൗത്യത്തിന്റെ ഭാഗമായ ആദ്യത്തെ ലാൻഡറും റോവറും ഉപരിതലത്തിൽ തകർന്നു. ചന്ദ്രയാൻ-3 നിലവിൽ ചന്ദ്രന്റെ ഭ്രമണപഥത്തിലാണ്, ഇത് ഓഗസ്റ്റ് 23 ന് ചന്ദ്രനിൽ ഇറങ്ങും.

പ്രോഗ്രാം ഘടന

തിരുത്തുക

ചന്ദ്രയാൻ (ഇന്ത്യൻ ലൂണാർ എക്സ്പ്ലോറേഷൻ പ്രോഗ്രാം) ഒരു മൾട്ടിപ്പിൾ മിഷൻ പ്രോഗ്രാമാണ്. 2019 സെപ്റ്റംബറിൽ ഐഎസ്ആർഒയുടെ പിഎസ്എൽവി റോക്കറ്റ് ഉപയോഗിച്ച് ഇംപാക്റ്റർ പ്രോബ് ഉള്ള ഒരു ഓർബിറ്റർ ചന്ദ്രനിലേക്ക് അയച്ചു. ഓർബിറ്റർ, സോഫ്റ്റ് ലാൻഡർ, റോവർ എന്നിവ അടങ്ങിയ രണ്ടാമത്തെ ബഹിരാകാശ പേടകം 2019 ജൂലൈ 22 ന് എൽവിഎം 3 റോക്കറ്റ് ഉപയോഗിച്ച് വിക്ഷേപിച്ചു. ഒരു പോഡ്‌കാസ്റ്റിൽ, വിഎസ്എസ്സി ഡയറക്ടർ എസ്‌. സോമനാഥ്‌ ചന്ദ്രയാൻ പ്രോഗ്രാമിൽ ചന്ദ്രയാൻ-3 -യും കൂടുതൽ തുടർ ദൗത്യങ്ങളും ഉണ്ടാകുമെന്ന് പ്രസ്താവിച്ചു.[6] എൽവി എം-3 ഉപയോഗിച്ച് 2023 ജൂലൈ 14 നാണ് ചന്ദ്രയാൻ -3 ദൗത്യം വിക്ഷേപിച്ചത്, അത് ഓഗസ്റ്റിൽ ചന്ദ്രന്റെ ഉപരിതലത്തിൽ എത്തുമെന്ന് പ്രതീക്ഷിക്കുന്നു.

ഘട്ടം I: ഓർബിറ്ററും ഇംപാക്ടറും

തിരുത്തുക

ചന്ദ്രയാൻ-1

 
ചന്ദ്രയാൻ-1 പേടകത്തിന്റെ രേഖാചിത്രം

പ്രധാനമന്ത്രി അടൽ ബിഹാരി വാജ്‌പേയി 2003 ഓഗസ്റ്റ് 15-ന് തന്റെ സ്വാതന്ത്ര്യദിന പ്രസംഗത്തിൽ ചന്ദ്രയാൻ പദ്ധതി പ്രഖ്യാപിച്ചു. ഇന്ത്യയുടെ ബഹിരാകാശ പദ്ധതിക്ക് ഈ ദൗത്യം വലിയ ഉത്തേജനമായിരുന്നു. 1999-ൽ ഇന്ത്യൻ അക്കാദമി ഓഫ് സയൻസസിന്റെ യോഗത്തിലാണ് ചന്ദ്രനിലേക്കുള്ള ഒരു ഇന്ത്യൻ ബഹിരാകാശ ദൗത്യം എന്ന ആശയം ആദ്യമായി ഉയർന്നുവന്നത്. 2000-ൽ ആസ്ട്രോനോട്ടിക്കൽ സൊസൈറ്റി ഓഫ് ഇന്ത്യ ഈ ആശയം മുന്നോട്ട് കൊണ്ടുപോയി. അധികം താമസിയാതെ, ഇന്ത്യൻ സ്പേസ് റിസർച്ച് ഓർഗനൈസേഷൻ (ഐഎസ്ആർഒ) നാഷണൽ ലൂണാർ മിഷൻ ടാസ്‌ക് ഫോഴ്‌സ് രൂപീകരിച്ചു, ഇത് ചന്ദ്രനിലേക്കുള്ള ഒരു ഇന്ത്യൻ ദൗത്യം നിർവഹിക്കാനുള്ള സാങ്കേതിക വൈദഗ്ദ്ധ്യം ഐഎസ്ആർഒയ്ക്കുണ്ടെന്ന് നിഗമനം ചെയ്തു. 2003 ഏപ്രിലിൽ, ഗ്രഹ, ബഹിരാകാശ ശാസ്ത്രം, ഭൗമശാസ്ത്രം, ഭൗതികശാസ്ത്രം, രസതന്ത്രം, ജ്യോതിശാസ്ത്രം, ജ്യോതിശാസ്ത്രം, എഞ്ചിനീയറിംഗ്, കമ്മ്യൂണിക്കേഷൻ സയൻസ് എന്നീ മേഖലകളിലെ 100-ലധികം ഇന്ത്യൻ ശാസ്ത്രജ്ഞർ ചന്ദ്രനിലേക്ക് ഒരു ഇന്ത്യൻ പേടകം വിക്ഷേപിക്കുന്നതിനുള്ള ടാസ്‌ക് ഫോഴ്‌സിന്റെ ശുപാർശ ചർച്ച ചെയ്യുകയും അംഗീകരിക്കുകയും ചെയ്തു. ആറുമാസത്തിനുശേഷം, നവംബറിൽ, ദൗത്യത്തിന് ഇന്ത്യൻ സർക്കാർ അനുമതി നൽകി.

ആദ്യ ഘട്ടത്തിൽ ആദ്യ ചാന്ദ്ര ഓർബിറ്ററുകളുടെ വിക്ഷേപണം ഉൾപ്പെടുന്നു.

  • 2008 ഒക്ടോബർ 22-ന് പിഎസ്എൽവി-എക്‌സ്‌എൽ റോക്കറ്റിൽ വിക്ഷേപിച്ച ചന്ദ്രയാൻ-1 ബഹിരാകാശ പേടകത്തിലെ പേലോഡായ മൂൺ ഇംപാക്റ്റ് പ്രോബ് ചന്ദ്രനിൽ വെള്ളം കണ്ടെത്തിയതിനാൽ ഐഎസ്‌ആർഒയ്ക്ക് വലിയ വിജയമായിരുന്നു. ജലം കണ്ടെത്തുന്നതിന് പുറമെ ചന്ദ്രന്റെ മാപ്പിംഗ്, അന്തരീക്ഷ പ്രൊഫൈലിംഗ് തുടങ്ങിയ നിരവധി ജോലികൾ ചന്ദ്രയാൻ-1 ദൗത്യം നിർവ്വഹിച്ചു.

രണ്ടാം ഘട്ടം: സോഫ്റ്റ് ലാൻഡറുകളും റോവറുകളും

തിരുത്തുക
ചന്ദ്രയാൻ-2
 
ഓർബിറ്ററും ലാൻഡറും ലാൻഡറിനുള്ളിലെ റോവറിനൊപ്പം അടുക്കിയിരിക്കുന്ന കോൺഫിഗറേഷനിൽ

2008 സെപ്തംബർ 18-ന് ആദ്യത്തെ മൻമോഹൻ സിംഗ് കാബിനറ്റ് ചന്ദ്രയാൻ-2 ദൗത്യത്തിന് അംഗീകാരം നൽകി. ചന്ദ്രയാൻ-2 ന്റെ പേലോഡ് ഐഎസ്ആർഒ ഷെഡ്യൂൾ പ്രകാരം അന്തിമമാക്കിയെങ്കിലും, ദൗത്യം 2013 ജനുവരിയിൽ മാറ്റിവച്ചു റഷ്യയ്ക്ക് കൃത്യസമയത്ത് ലാൻഡർ വികസിപ്പിക്കാൻ കഴിയാത്തതിനാൽ 2016 ലേക്ക് പുനഃക്രമീകരിച്ചു. ചൊവ്വയിലേക്കുള്ള ഫോബോസ് ഗ്രണ്ട് ദൗത്യം പരാജയപ്പെട്ടതിന്റെ പശ്ചാത്തലത്തിൽ റോസ്‌കോസ്മോസ് പിന്നീട് പിൻവാങ്ങി, കാരണം ഫോബോസ്-ഗ്രണ്ട് ദൗത്യവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട സാങ്കേതിക വശങ്ങളും ചാന്ദ്ര പദ്ധതികളിൽ ഉപയോഗിച്ചിരുന്നു.[7] 2015-ൽ പോലും ലാൻഡർ നൽകാനുള്ള കഴിവില്ലായ്മ റഷ്യ ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയപ്പോൾ, ഇന്ത്യ സ്വതന്ത്രമായി ചാന്ദ്ര ദൗത്യം വികസിപ്പിക്കാൻ തീരുമാനിച്ചു.[8] ഉപയോഗിക്കാത്ത ഓർബിറ്റർ ഹാർഡ്‌വെയർ മാർസ് ഓർബിറ്റർ ദൗത്യത്തിനായി പുനർനിർമ്മിച്ചു.[9]

2019 ജൂലൈ 22 ന്[10] ഒരു എൽവിഎം3 റോക്കറ്റിൽ ചന്ദ്രയാൻ-2 വിക്ഷേപിച്ചു. 2019 ആഗസ്റ്റ് 20 ന് ബഹിരാകാശ പേടകം ചന്ദ്രന്റെ ഭ്രമണപഥത്തിൽ വിജയകരമായി എത്തി.[11][12] എന്നാൽ 2019 സെപ്റ്റംബർ 6 ന് ഇറങ്ങാൻ ശ്രമിക്കുന്നതിനിടയിൽ ലാൻഡർ നഷ്ടപ്പെട്ടു. ഇപ്പോഴും പ്രവർത്തനക്ഷമമായ ഓർബിറ്റർ ശാസ്ത്രീയ വിവരങ്ങൾ ശേഖരിക്കുന്നുണ്ട്,[13] ഇത് 7.5 വർഷത്തേക്ക് പ്രവർത്തിക്കുമെന്ന് പ്രതീക്ഷിക്കുന്നു.[14]

ചന്ദ്രയാൻ-3
 
ചന്ദ്രയാൻ-3 സംയോജിത മൊഡ്യൂൾ

2019 നവംബറിൽ, ഐഎസ്ആർഒ ഉദ്യോഗസ്ഥർ 2020 നവംബറിൽ വിക്ഷേപിക്കുന്നതിനായി ഒരു പുതിയ ചാന്ദ്ര ലാൻഡർ ദൗത്യം പഠിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുകയാണെന്ന് പ്രസ്താവിച്ചു. ചന്ദ്രയാൻ-3 എന്ന് വിളിക്കുന്ന ഇത് 2025-ൽ ജപ്പാനുമായി സഹകരിച്ച് നിർദ്ദേശിക്കുന്ന ചാന്ദ്ര ധ്രുവ പര്യവേക്ഷണ ദൗത്യത്തിന് (ലൂണാർ പോളാർ എക്സ്പ്ലൊറേഷൻ മിഷൻ) ആവശ്യമായ ലാൻഡിംഗ് കഴിവുകൾ പ്രകടിപ്പിക്കാനുള്ള ഒരു പുനഃശ്രമമായിരിക്കും എന്ന് പ്രസ്ഥാവിച്ചു.[15] ഈ സ്‌പേസ്‌ക്രാഫ്റ്റ് കോൺഫിഗറേഷനിൽ ഒരു ഓർബിറ്റർ വിക്ഷേപിക്കുന്നത് ഇല്ലെങ്കിലും ഒരു ലാൻഡറും റോവറും പ്രൊപ്പൽഷൻ മൊഡ്യൂളും ഉണ്ടായിരിക്കും.[16] ദൗത്യത്തിന്   250 കോടി രൂപ ചിലവ് വരും, കൂടാതെ എൽവിഎം 3 യ്ക്ക്   365 കോടി രൂപയുടെ അധിക വിക്ഷേപണച്ചെലവുമുണ്ട്.[17][18] ഈ മൂന്നാമത്തെ ദൗത്യം രണ്ടാമത്തേതിന്റെ അതേ പ്രദേശത്ത് ഇറങ്ങും.[19] ചന്ദ്രയാൻ-3 2023 ജൂലൈ 14-ന് 9:05:17 UTC-ന് വിക്ഷേപിച്ചു. ചന്ദ്രയാൻ-3 ദൗത്യത്തിന്റെ പ്രാഥമിക ലക്ഷ്യങ്ങൾ മൂന്ന് പ്രധാന വശങ്ങൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്നു. ഒന്നാമതായി, ചന്ദ്രോപരിതലത്തിൽ വിജയകരവും നിയന്ത്രിതവുമായ ടച്ച്ഡൗൺ പ്രദർശിപ്പിക്കാൻ ഇത് ലക്ഷ്യമിടുന്നു. രണ്ടാമതായി, ചന്ദ്രന്റെ ഭൂപ്രദേശത്ത് ഒരു റോവറിന്റെ ചലനശേഷി പ്രകടിപ്പിക്കാൻ ഇത് ഉദ്ദേശിക്കുന്നു. അവസാനമായി, ചന്ദ്രോപരിതലത്തിൽ നേരിട്ട് ശാസ്ത്രീയ പരീക്ഷണങ്ങൾ നടത്താൻ ശ്രമിക്കുന്നു.[20]

ഘട്ടം III: സൈറ്റിൽ സാമ്പിൾ എടുക്കൽ

തിരുത്തുക
ലൂണാർ പോളാർ എക്സ്പ്ലൊറേഷൻ മിഷൻ

2026-28 കാലയളവിൽ വിക്ഷേപിക്കാൻ നിർദ്ദേശിച്ചിരിക്കുന്ന ചന്ദ്രധ്രുവ പര്യവേക്ഷണ ദൗത്യം ലൂണാർ പോളാർ എക്സ്പ്ലോറേഷൻ മിഷൻ അല്ലെങ്കിൽ ചന്ദ്രയാൻ-4 ആയിരിക്കും അടുത്ത ദൗത്യം.[21][22] ഈ ദൗത്യത്തിൽ ഇന്ത്യ ജപ്പാനുമായി സഹകരിക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും ദൗത്യം ഇതുവരെ നിർവചിച്ചിട്ടില്ല. ശേഖരിച്ച ചാന്ദ്ര വസ്തുക്കളുടെ സൈറ്റ് സാമ്പിളുകളും വിശകലനവും നടത്താനും ചാന്ദ്ര രാത്രി അതിജീവന സാങ്കേതികവിദ്യകൾ പ്രദർശിപ്പിക്കാനും ലക്ഷ്യമിട്ടുള്ള ചന്ദ്രധ്രുവത്തിനടുത്തുള്ള ലാൻഡർ-റോവർ ദൗത്യമായിരിക്കും ഇത്.[23][24][25][26]

ദൗത്യങ്ങളുടെ പട്ടിക

തിരുത്തുക
ലാൻഡിംഗ്

   വിജയിച്ച ഹാർഡ് ലാൻഡിംഗ്   വിജയിച്ച സോഫ്റ്റ് ലാൻഡിംഗ്    പരാജയപ്പെട്ട ലാൻഡിംഗ്    പ്ലാൻ ചെയ്യപ്പെട്ടത്

ദൗത്യം

  വിജയിച്ചതും പ്രവർത്തനക്ഷമമല്ലാത്തതും   പ്രവർത്തനക്ഷമം   പരാജയം   പ്ലാൻ ചെയ്യപ്പെട്ടത്

ദൗത്യം
 ലോഞ്ച് തീയതി
 ലോഞ്ച് വാഹനം
 ഓർബിറ്റൽ ഇൻസേർഷൻ തീയതി ഇറങ്ങുന്ന തീയതി തിരിച്ചു വരുന്ന തീയതി Status
പ്രധാന
ദൗത്യം 		വിപുലീകരിച്ച
ദൗത്യം 		പ്രതീക്ഷിക്കുന്ന ദൗത്യ കാലയളവ് ആകെ ദൗത്യ കാലയളവ് കുറിപ്പുകൾ
ഫേസ് 1: ഓർബിറ്ററും ഇംപാക്റ്ററും
ചന്ദ്രയാൻ-1 22 ഒക്ടോബർ 2008 പിഎസ്എൽവി-XL 8 നവംബർ 2008 14 നവംബർ 2008 – വിജയകരം ഫലകം:No attempt 2 വർഷങ്ങൾ 310 ദിവസങ്ങൾ ഇന്ത്യയുടെ ആദ്യ ചാന്ദ്ര ദൗത്യം; ചന്ദ്രനിൽ ജലത്തിൻ്റെ സാന്നിദ്ധ്യം കണ്ടെത്തി.
ഫേസ് 2: സോഫ്റ്റ് ലാൻഡറും റോവറും
ചന്ദ്രയാൻ-2 22 ജൂലൈ 2019 എൽവിഎം3 20 ആഗസ്റ്റ് 2019 6 സെപ്റ്റംബർ 2019 – വിജയകരം തുടരുന്നു 7.5 വർഷങ്ങൾ 5 വർഷം, 2 മാസം, 20 ദിവസം elapsed ഇന്ത്യയുടെ ആദ്യ ലൂണാർലാൻഡർ റോവർ മിഷൻ; ലാൻഡർ തകർന്നു.
ചന്ദ്രയാൻ-3 14 ജൂലൈ 2023 5 ആഗസ്റ്റ് 2023 23 ആഗസ്റ്റ് 2023 – വിജയകരം തീരുമാനമായില്ല 14 ദിവസങ്ങൾ തീരുമാനമായില്ല ഇന്ത്യയുടെ രണ്ടാം ലൂണാർലാൻഡർ റോവർ മിഷൻ. ചന്ദ്രനിൽ സോഫ്റ്റ് ലാൻഡിങ് നടത്തുക വഴി സോഫ്റ്റ് ലാൻഡിങ് നടത്തുന്ന നാലാമത്തെ രാജ്യമായി ഇന്ത്യ മാറിയതിനൊപ്പം, ചന്ദ്രന്റെ ദക്ഷിണധ്രുവത്തിൽ ഇറങ്ങുന്ന ആ​ദ്യ ചാന്ദ്രദൗത്യമായും ചന്ദ്രയാൻ 3 മാറി.[27]
ഫേസ് 3: സൈറ്റിൽ നിന്നും സാമ്പിൾ ശേഖരണം
ലൂപെക്സ് (ചന്ദ്രയാൻ-4) തീരുമാനമായില്ല (2026-28) എച്ച്3 തീരുമാനമായില്ല തീരുമാനമായില്ല – തീരുമാനമായില്ല തീരുമാനമായില്ല 6 മാസം തീരുമാനമായില്ല ജാക്സായുമായി സഹകരിച്ചുള്ള ദൗത്യം.

ഗാലറി

തിരുത്തുക

ഇതും കാണുക

തിരുത്തുക

അവലംബം

തിരുത്തുക
  1. ↑ "Chandrayaan-2 mission cheaper than Hollywood film Interstellar – Times of India". The Times of India. 20 February 2018. Archived from the original on 26 July 2019. Retrieved 2019-08-27.
  2. ↑ "Question No. 2222: Status of Chandrayaan Programme" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2017-08-03.
  3. ↑ "2003 – An Eventful Year for ISRO". www.isro.gov.in. Archived from the original on 24 July 2019. Retrieved 24 July 2019.
  4. ↑ "Chandrayaan-2 FAQ". Archived from the original on 29 June 2019. Retrieved 24 August 2019. The name Chandrayaan means "Chandra- Moon, Yaan-vehicle", – in Indian languages (Sanskrit and Hindi), – the lunar spacecraft
  5. ↑ Monier Monier-Williams, A Sanskrit-English Dictionary (1899): candra: "[...] m. the moon (also personified as a deity Mn. &c)" yāna: "[...] n. a vehicle of any kind, carriage, wagon, vessel, ship.
  6. ↑ "Episode 90 – An update on ISRO's activities with S Somanath and R Umamaheshwaran". AstrotalkUK. October 24, 2019. Archived from the original on 15 November 2020. Retrieved October 30, 2019.
  7. ↑ Laxman, Srinivas (6 February 2012). "India's Chandrayaan-2 Moon Mission Likely Delayed After Russian Probe Failure". Asian Scientist. Archived from the original on 8 June 2019. Retrieved 5 April 2012.
  8. ↑ "Chandrayaan-2 would be a lone mission by India without Russian tie-up". Press Information Bureau, Government of India. 14 August 2013. Archived from the original on 5 August 2019. Retrieved 8 June 2019.
  9. ↑ "How ISRO modified a lunar orbiter into Mars orbiter Mangalyaan, India's 'Moon Man' recalls". Zee News (in ഇംഗ്ലീഷ്). 2020-10-25. Archived from the original on 26 October 2020. Retrieved 2020-10-25.
  10. ↑ ISRO set for April launch of Chandrayaan-2 after missed deadline Archived 11 January 2019 at the Wayback Machine..
  11. ↑ "Chandrayaan 2 contact loss". 11 September 2019. Archived from the original on 13 November 2019. Retrieved 13 November 2019.
  12. ↑ "Chandrayaan-2 update: Lunar Orbit Insertion". 20 August 2019. Archived from the original on 20 August 2019. Retrieved 13 November 2019.
  13. ↑ "Chandrayaan 2 orbiter operational". 26 September 2019. Archived from the original on 13 November 2019. Retrieved 13 November 2019.
  14. ↑ "Chandrayaan 2 orbiter operational life". The Times of India. 7 September 2019. Archived from the original on 8 September 2019. Retrieved 13 November 2019.
  15. ↑ https://thewire.in/space/isro-chandrayaan-3-lunar-lander-rover-gaganyaan ISRO Will Embark on Chandrayaan 3 by November 2020 for Another Landing Attempt Archived 15 November 2019 at the Wayback Machine..
  16. ↑ "NASA - NSSDCA - Spacecraft - Details". Archived from the original on 8 June 2022. Retrieved 10 June 2022.
  17. ↑ Kumar, Chethan (January 2, 2020). "Chandrayaan-3 to cost Rs 615 crore, launch could stretch to 2021". The Times of India (in ഇംഗ്ലീഷ്). Archived from the original on 30 December 2020. Retrieved 2020-01-03.
  18. ↑ "2nd Lunar landing effort by ISRO". The Times of India. 14 November 2019. Archived from the original on 16 November 2019. Retrieved 15 November 2019.
  19. ↑ "Chandrayaan-3: India plans third Moon mission". BBC News. 1 January 2020. Archived from the original on 2 January 2020. Retrieved 2 January 2020.
  20. ↑ "Chandrayaan-3 Launch: India fourth in line to land its spacecraft on the Moon – an exciting feat!". 10 July 2023. Archived from the original on 17 July 2023. Retrieved 11 July 2023.
  21. ↑ "ISRO to handhold private sector to create innovative space ecosystem in the country: S. Somanath, Chairman". Geospatial World (in അമേരിക്കൻ ഇംഗ്ലീഷ്). 2022-04-11. Retrieved 2022-05-09. We are working with JAXA on developing a payload, as well as a mission to go to moon. This will be launched using Japan's launch vehicle, but the spacecraft will be jointly developed by ISRO and Japan. A lander which will land on the moon. This will be after Chandrayaan 3 It will take three, four, five years to develop.
  22. ↑ "ISRO & JAXA Forge a Lunar Partnership: LUPEX Mission set to soar". Financialexpress (in ഇംഗ്ലീഷ്). 2023-06-14. Retrieved 2023-08-03.
  23. ↑ "Episode 82: Jaxa and International Collaboration with Professor Fujimoto Masaki". AstrotalkUK (in ബ്രിട്ടീഷ് ഇംഗ്ലീഷ്). 2019-01-04. Archived from the original on 16 January 2021. Retrieved 2019-06-21.
  24. ↑ https://www.thehindu.com/sci-tech/science/india-japan-working-on-lunar-sample-return-mission/article20533828.ece Archived 22 September 2020 at the Wayback Machine. "The Hindu". 17 November 2017.
  25. ↑ Sasaki, Hiroshi (17 June 2019). "JAXA's Lunar Exploration Activities" (PDF). UNOOSA. p. 8. Archived from the original (PDF) on 16 May 2021. Retrieved 9 July 2019.
  26. ↑ Neeraj Srivastava; S. Vijayan; Amit Basu Sarbadhikari (2022-09-27), "Future Exploration of the Inner Solar Syetem: Scope and the Focus Areas", Planetary Sciences Division (PSDN), Physical Research Laboratory
  27. ↑ Desk, 24 Web (2023-08-23). "പാലൊളി ചിതറി ചന്ദ്രയാൻ 3; സോഫ്റ്റ് ലാൻഡിങ് വിജയം". Retrieved 2023-08-23. {{cite web}}: |last= has generic name (help)CS1 maint: numeric names: authors list (link)

ഫലകം:Orbital launches in 2008

"https://ml.wikipedia.org/w/index.php?title=ചന്ദ്രയാൻ_പ്രോഗ്രാം&oldid=4018894" എന്ന താളിൽനിന്ന് ശേഖരിച്ചത്