വിക്കിപീഡിയ

1959 ലെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭം

(1959 Tibetan uprising എന്ന താളിൽ നിന്നും തിരിച്ചുവിട്ടതു പ്രകാരം)

ടിബറ്റിലെ ചൈനീസ് നിയന്ത്രണങ്ങൾക്കെതിരെ, 1959 മാർച്ച് 10 ന് ടിബറ്റിന്റെ തലസ്ഥാനമായ ലാസയിൽ പൊട്ടിപ്പുറപ്പെട്ട പ്രക്ഷോഭമാണ് 1959 ലെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭം അല്ലെങ്കിൽ 1959 ലെ ടിബറ്റൻ കലാപം എന്ന പേരിൽ അറിയപ്പെടുന്നത്. 1951 ൽ പതിനേഴ് പോയിന്റ് കരാർ എത്തിയതുമുതൽ പീപ്പിൾസ് റിപ്പബ്ലിക് ഓഫ് ചൈനയുടെ ഫലപ്രദമായ നിയന്ത്രണത്തിലായിരുന്നു ടിബറ്റ്,[9] ടിബറ്റിലെ ചൈനീസ് നിയന്ത്രണത്തിനെതിരെ 1956 ൽ, ഖാം, ആംഡോ പ്രദേശങ്ങളിൽ ടിബറ്റൻ ഗറില്ലകളും പീപ്പിൾസ് ലിബറേഷൻ ആർമിയും (പി‌എൽ‌എ) തമ്മിലുള്ള സായുധ പോരാട്ടം ആരംഭിച്ചു. ഗറില്ലാ യുദ്ധം പിന്നീട് ടിബറ്റിലെ മറ്റ് പ്രദേശങ്ങളിലേക്കും വ്യാപിക്കുകയും 1962 വരെ നീണ്ടുനിൽക്കുകയും ചെയ്തു. 1958 ലെ സുൻ‌ഹുവ സംഭവത്തെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭത്തിന്റെ മുന്നോടിയായി ചിലർ കരുതുന്നു.[10][11]

1959 ലെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭം
ശീതയുദ്ധത്തിന്റെ ഭാഗം

പ്രക്ഷോഭ സമയത്ത് ചൈനീസ് സേന പിടികൂടിയ ത്സരോങ്ങുംl മറ്റ് നിരവധി ബുദ്ധ സന്യാസിമാരും.
തിയതി10–23 March 1959[6]
സ്ഥലംലാസ, ടിബറ്റ്, ചൈന
ഫലംചൈനീസ് വിജയം
യുദ്ധത്തിൽ ഏർപ്പെട്ടിരിക്കുന്നവർ
ടിബറ്റൻ, ഖംപ പോരാളികളും പ്രക്ഷോഭകാരികളും[1]
Simultaneous rebellion in eastern Tibet:
Chushi Gangdruk
Supported by:
 United States[2]
 India[3]
 Republic of China[4][5]		 ചൈന
പടനായകരും മറ്റു നേതാക്കളും
Several resistance leaders[7] Gen. Tan Guansan[8]
(highest-ranking PLA commander in Tibet)
നാശനഷ്ടങ്ങൾ
85,000–87,000 മരണം (അടിയിൽ കാണുക)2,000 killed[5]

ടിബറ്റിൽ നിന്ന് പലായനം ചെയ്തവർ ഈ പ്രക്ഷോഭത്തിന്റെ വാർഷികം ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭ ദിനമായും വനിതാ പ്രക്ഷോഭ ദിനമായും ആചരിക്കുന്നു.[12] പ്രക്ഷോഭം അവസാനിച്ച ദിനത്തിന്റെ വാർഷികം ടിബറ്റൻ സ്വയംഭരണ പ്രദേശത്ത് സെർഫ്സ് എമാൻസിപേഷൻ ദിനമായി ഔദ്യോഗികമായി ആഘോഷിക്കുന്നു .

കിഴക്കൻ ടിബറ്റിലെ സായുധ പ്രതിരോധം

തിരുത്തുക

1951 ൽ പീപ്പിൾസ് റിപ്പബ്ലിക് ഓഫ് ചൈനയും ദലൈലാമയുടെ പ്രതിനിധികളും തമ്മിലുള്ള ഒരു കരാർ പ്രാബല്യത്തിൽ വന്നു. അത് പ്രകാരം ടിബറ്റിൽ ഭൂമി പുനർവിതരണം പോലുള്ള സോഷ്യലിസ്റ്റ് പരിഷ്കാരങ്ങൾ വൈകി, എന്നിരുന്നാലും, കിഴക്കൻ ഖാം, ആംഡോ (ചൈനീസ് ഭരണ ശ്രേണിയിലെ പടിഞ്ഞാറൻ സിചുവാൻ, ക്വിങ്ഹായ് പ്രവിശ്യകൾ) ലാസയിലെ ടിബറ്റൻ സർക്കാരിന്റെ ഭരണത്തിന് പുറത്തായിരുന്നതിനാൽ മറ്റ് ചൈനീസ് പ്രവിശ്യകളെപ്പോലെ ചൈനീസ് സർക്കാർ അവിടെ ഭൂമി പുനർവിതരണം പൂർണ്ണമായും നടപ്പാക്കി. ആംഡോയിലെ ഖംപകളും നാടോടികളും പരമ്പരാഗതമായി സ്വന്തം ഭൂമിയുള്ളവരായിരുന്നു.[13] 1956 ജൂണിൽ ആംഡോയിലും കിഴക്കൻ ഖാമിലും ചൈനീസ് നടപടികൾക്കെതിരെ സായുധ പ്രതിരോധം പൊട്ടിപ്പുറപ്പെട്ടു.

പി‌എൽ‌എ ആക്രമണത്തിന് മുമ്പ് തന്നെ ലാസയും ഖംപ പ്രഭുക്കന്മാരും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം വഷളായിരുന്നു, എന്നിരുന്നാലും ഖംപകൾ ദലൈലാമയോട് ആത്മീയമായി വിശ്വസ്തത പുലർത്തിയിരുന്നു. ഈ ദുർബലമായ ബന്ധങ്ങൾ കാരണം, ഇപ്പോൾ അറിയപ്പെടുന്ന ഗറില്ലാ പ്രതിരോധമായി മാറുന്നതിന് ആദ്യ ആക്രമണങ്ങളിൽ ഖമ്പകൾ ചൈനക്കാരെ അവരുടെ പ്രാരംഭ ആക്രമണത്തിൽ സഹായിച്ചിരുന്നു.[14] ഖംപ വിപ്ലവകാരി നേതാവ് പണ്ടത്സങ് റാപ്ഗ ചാംഡൊ ഗവർണ്ണർ ങ്കപൊ ങ്വാങ് ജിഗ്മെയ്ക്ക് ഖാമിന്റെ സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന് പകരമായി ഖംപ പോരാളികളെ വാഗ്ദാനം ചെയ്തുവെങ്കിലും ജിഗ്മെ അത് നിരസിച്ചു. ചാംഡോയിൽ ടിബറ്റൻ സൈന്യത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തിയ ശേഷം, പി‌എൽ‌എയും ടിബറ്റൻ വിമതരും തമ്മിലുള്ള ചർച്ചകളിൽ റാപ്ഗ മധ്യസ്ഥത വഹിക്കാൻ തുടങ്ങി. ചാംഡോയ്‌ക്കെതിരായ ചൈനീസ് ആക്രമണത്തിനിടെ റാപ്‌ഗയും ടോപ്‌ഗേയും ചൈനക്കാരുമായി ചർച്ചകളിൽ ഏർപ്പെട്ടു. ഖംപകൾ ഒന്നുകിൽ ചൈനീസ് പി‌എൽ‌എ സേനയിലേക്ക് മാറി, അല്ലെങ്കിൽ യുദ്ധം ചെയ്തില്ല, അങ്ങനെ പിഎൽഎ ആ ആക്രമണം വിജയിച്ചു.[15]

1957 ആയപ്പോഴേക്കും ഖാം പ്രദേശം കുഴപ്പത്തിലായിരുന്നു. ചുഷി ഗാംഗ്‌ഡ്രൂക്ക് പോലെയുള്ള ഖമ്പ പ്രതിരോധ പോരാളികളുടെ ആക്രമണവും പീപ്പിൾസ് ലിബറേഷൻ ആർമി, പ്രതികാരങ്ങളും ക്രൂരമായിത്തീർന്നു.[16] സന്ദേശങ്ങൾ കൈമാറുന്നതിനും വിമതരെ മറയ്ക്കുന്നതിനും ഗറില്ലാ സേന ഖാമിന്റെ സന്യാസ ശൃംഖല ഉപയോഗിച്ചു. [17] ടിബറ്റൻ ഗ്രാമങ്ങൾക്കും സന്യാസിമഠങ്ങൾക്കും എതിരെ ചൈനീസ് സർക്കാർ ശിക്ഷാ നടപടികൾ തുടങ്ങി. ഗറില്ലാ സേനയെ കീഴ്പ്പെടുത്താനുള്ള ശ്രമത്തിലാണ് ചൈനീസ് സൈനിക മേധാവികൾ പൊട്ടാല കൊട്ടാരത്തിലും ദലൈലാമയ്ക്കുനേരെയും ബോംബ് വയ്ക്കുമെന്ന് ഭീഷണിപ്പെടുത്തിയതെന്ന് ടിബറ്റൻ കുടിയേറ്റക്കാർ വാദിക്കുന്നു.[18]

പതിനേഴു പോയിന്റ് കരാർ പാലിച്ച് കലാപം ശമിപ്പിക്കാൻ ലാസ ഒരു പ്രതിനിതി സംഘത്തെ ഖാമിലേക്ക് അയച്ചു. വിമത നേതാക്കളുമായി സംസാരിച്ച ശേഷം പ്രതിനിധി സംഘം പക്ഷെ കലാപത്തിൽ പങ്കുചേരുകയാണുണ്ടായത്.[19] ഖാം നേതാക്കൾ സെൻട്രൽ ഇന്റലിജൻസ് ഏജൻസിയെ (സിഐഎ) ബന്ധപ്പെട്ടു, എന്നാൽ പ്രസിഡന്റ് ഡ്വൈറ്റ് ഡി ഐസനോവർ ലാസയിൽ നിന്ന് ഔദ്യോഗിക അഭ്യർഥന ആവശ്യമാണെന്ന് പറഞ്ഞ് അത് നിരസിച്ചു. ലാസ ഇതിനോട് പ്രതികരിച്ചില്ല. ഒടുവിൽ ലാസയിൽ നിന്ന് ഔദ്യോഗിക ആവശ്യം ഇല്ലാതെ തന്നെ സിഐഎ കലാപത്തിന് രഹസ്യ പിന്തുണ നൽകാൻ തുടങ്ങി. അപ്പോഴേക്കും ലാസയിലേക്ക് കലാപം വ്യാപിച്ചു. ലാസ ആംഡോ, ഖാം എന്നിവിടങ്ങളിൽ നിന്നുള്ള അഭയാർഥികളാൽ നിറഞ്ഞിരുന്നു.[20] ടിബറ്റിലെ ചൈനീസ് സാന്നിധ്യത്തോടുള്ള എതിർപ്പ് ലാസ നഗരത്തിനുള്ളിൽ വളർന്നു.

ആംഡോയിലെ ടിബറ്റൻ കലാപം തകർക്കാൻ മുമ്പ് മാ ബുഫാങ്ങിന്റെ കീഴിൽ സേവനമനുഷ്ഠിച്ചിരുന്ന ഹുയി സൈനികരെ പി‌എൽ‌എ ഉപയോഗിച്ചു.[21] ഹുയി കുതിരപ്പട സതേൺ ഖാമിൽ നിലയുറപ്പിച്ചിരുന്നു.[22]

ലാസ കലാപം

തിരുത്തുക
 
പതിനാലാമത്തെ ദലൈലാമ 1956 ൽ

1959 മാർച്ച് 1 ന് ലാസയ്ക്ക് പുറത്തുള്ള ചൈനീസ് സൈനിക ആസ്ഥാനത്ത് നടത്തുന്ന ഒരു നാടക പ്രകടനം പങ്കെടുക്കാൻ ഉദ്യോഗസ്ഥരെ ക്ഷണിച്ചു. പതിനാലാമത്തെ ദലൈലാമയുടെ വിവരണത്തിന് വിരുദ്ധമായി, ഒരു കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് സ്രോതസ്സ് അനുസരിച്ച്, താൻ പങ്കെടുക്കാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്നുവെന്ന് ദലൈലാമ മുൻ‌കൂട്ടി അറിയിച്ചിരുന്നു.[23] ദലൈലാമ - ലാരാംപ ഗെഷെ ബിരുദത്തിനായി പഠിക്കുന്ന സമയത്ത് - ആദ്യം യോഗം മാറ്റിവക്കുകയും ഒടുവിൽ അദ്ദേഹം മാർച്ച് 10 ന് തീരുമാനിക്കുകയും ചെയ്തു. [24] മാർച്ച് 9 ന് ഉച്ചകഴിഞ്ഞ് 3 ന് ചൈനീസ് സൈനിക ഉദ്യോഗസ്ഥൻ എൻഗാപോയ് എൻഗവാങ് ജിഗ്മെയോട് ദലൈലാമ പ്രകടനത്തിൽ പങ്കെടുക്കാൻ തീരുമാനിച്ചതായും മറ്റ് ടിബറ്റൻ ഉദ്യോഗസ്ഥർക്ക് ദലൈലാമയുടെ നിർദ്ദേശപ്രകാരം നേരിട്ട് പോകാമെന്നും പറഞ്ഞു. ഇത് പാരമ്പര്യത്തിന് വിരുദ്ധമാണെന്ന് എൻ‌ഗപ്പോയ് എൻ‌ഗവാങ് ജിഗ്മെ കണ്ടെത്തി, പക്ഷേ വൈകുന്നേരം 6 മുതൽ 7 വരെ ടിബറ്റൻ ഉദ്യോഗസ്ഥനിൽ നിന്ന് ഇത് സ്ഥിരീകരിക്കുകയും ഇക്കാര്യങ്ങൾ ക്രമീകരിക്കുന്നതിൽ ഏർപ്പെടുകയും ചീഫ് ഓഫീസറുമായി സംസാരിക്കുകയും ചെയ്തു.[25]

ഖമ്പ കലാപത്തിനുശേഷം വംശീയ ന്യൂനപക്ഷങ്ങളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് ചൈനയുടെ പ്രതിച്ഛായ നന്നാക്കാനായി 1959 ഏപ്രിലിൽ ദേശീയ പീപ്പിൾസ് കോൺഗ്രസിൽ പങ്കെടുക്കാൻ ചൈനീസ് സർക്കാർ ദലൈലാമയെ സമ്മർദ്ദത്തിലാക്കിയിരുന്നുവെന്ന് ചരിത്രകാരനായ സിറിംഗ് ശാക്യ പറയുന്നു . ടിബറ്റൻ കലണ്ടറിലെ ഒരു സുപ്രധാന ദിനമായ 1959 ഫെബ്രുവരി 7 ന്, ദലൈലാമ ഒരു മതനൃത്തത്തിൽ പങ്കെടുത്തു, അതിനുശേഷം ടിബറ്റിലെ ആക്ടിംഗ് പ്രതിനിധി ടാൻ ഗ്വാൻസൻ, ദലൈലാമയ്ക്ക് തന്റെ ലാരമ്പ ഗെഷെ ബിരുദം പൂർത്തിയാക്കിയതിന്റെ ആഘോഷത്തിനായി നോർബുലിങ്കയിൽ വെച്ച് ലാസയിൽ നിന്നുള്ള ഒരു നൃത്തസംഘത്തിന്റെ പ്രകടനം കാണാൻ അവസരം വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. പ്രകടനത്തിൽ പങ്കെടുക്കാൻ ദലൈലാമ മുൻ‌കൂട്ടി ആവശ്യപ്പെട്ടതായി എൻ‌ഗാപോയ് എൻ‌ഗവാങ് ജിഗ്മെ പറഞ്ഞു.[23] ദലൈലാമയുടെ ഓർമ്മക്കുറിപ്പുകൾ പ്രകാരം, ചൈനീസ് ജനറൽ ചിയാങ് ചിൻ-വുവിൽ നിന്നാണ് ക്ഷണം വന്നത്, ചൈനീസ് സൈനിക ആസ്ഥാനത്ത് ആ പ്രകടനം നടത്തുമെന്ന് പറഞ്ഞുവെന്നും, താൻ അതിന് സമ്മതിച്ചതായും ദലൈലാമ പറയുന്നു.[26]:130[27] മാർച്ച് 10 എന്ന തീയതി, പ്രകടനത്തിന് 5 ദിവസം മുമ്പ് അതായത് മാർച്ച് 5 ന് മാത്രമാണ് തീരുമാനിച്ചത്.[28] പ്രകടനം ഷെഡ്യൂൾ ചെയ്യുന്നതിന് ഒരു ദിവസം മുമ്പ് മാർച്ച് 9 ന് ചൈനീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥർ ഈ പരിപാടിയിൽ ദലൈലാമ പങ്കെടുക്കുന്ന കാര്യവും, ദലൈലാമയുടെ സുരക്ഷ അവർ തന്നെ കൈകാര്യം ചെയ്യുമെന്നും അറിയിക്കുന്നത് വരെ കഷാഗിനെയോ ദലൈലാമയുടെ അംഗരക്ഷകരെയോ ദലൈലാമയുടെ പദ്ധതികളെക്കുറിച്ച് അറിയിച്ചിരുന്നില്ല.[29][18] ദലൈലാമയുടെ ഓർമ്മ പ്രകാരം ഈ യാത്ര സായുധ ടിബറ്റൻ അംഗരക്ഷകർ ഇല്ലാതെ തീർത്തും രഹസ്യമായി ആണ് നടത്താൻ പദ്ധതിയിട്ടത്. ഇത് വിചിത്രമായി തോന്നുകയും ദലൈലാമയുടെ ഉപദേഷ്ടാക്കൾക്കിടയിൽ വളരെയധികം ചർച്ചകൾ നടക്കുകയും ചെയ്തു. കഷാഗിലെ ചില അംഗങ്ങൾ ദലൈലാമയെ തട്ടിക്കൊണ്ടുപോകുമെന്ന് ആശങ്കാകുലരായിരുന്നു, ദലൈലാമ തന്റെ കൊട്ടാരത്തിൽ നിന്ന് പുറത്തുപോകരുതെന്ന് പറഞ്ഞ ഒരു പ്രവചനവും അവർ ഓർമ്മിച്ചു.[28]

ചൈനീസ് സേന ദലൈലാമയെ തട്ടിക്കൊണ്ടുപോകാനുള്ള പദ്ധതികൾ ആസൂത്രണം ചെയ്യുകയാണെന്ന് ചില ടിബറ്റൻ സർക്കാർ ഉദ്യോഗസ്ഥർ ഭയപ്പെട്ടിരുന്നുവെന്നും, ലാസ നിവാസികൾക്കിടയിൽ ഇത് പ്രചരിപ്പിച്ചിരിക്കാമെന്നും ചരിത്രകാരനായ സിറിംഗ് ശാക്യ പറയുന്നു.[30] മാർച്ച് 10 ന്, ആയിരക്കണക്കിന് ടിബറ്റുകാർ ദലൈലാമയുടെ കൊട്ടാരത്തെ വളഞ്ഞു.[31][32][33] പി‌എൽ‌എ ആസ്ഥാനത്ത് ഒരു സാംസ്കാരിക പ്രകടനത്തിന് പോകാൻ തീരുമാനിച്ച ദലൈലാമയെ അവിടെവെച്ച് അറസ്റ്റ് ചെയ്യാൻ ചൈനക്കാർ പദ്ധതിയിടുന്നുവെന്ന അഭ്യൂഹത്തിന് മറുപടിയായാണ് വൻ ജനക്കൂട്ടം തടിച്ചുകൂടിയത്.[34] മുൻ വർഷം ഡിസംബറിൽ ലാസക്ക് വെളിയിൽ ചൈന സൈന്യം ഗറില്ലകളുമായി ഏറ്റുമുട്ടിയിരുന്നുവെങ്കിലും, ഈ സംഭവമാണ് ലാസയിലെ പ്രക്ഷോഭത്തിന്റെ തുടക്കമായി കരുതപ്പെടുന്നത്.[18] ഈ അഭ്യൂഹത്തിന്റെ കൃത്യമായ ഉറവിടം തിരിച്ചറിയാൻ ചൈനീസ് അധികാരികൾക്ക് കഴിഞ്ഞിരുന്നില്ല. [35] ദലൈലാമയെ സംരക്ഷിക്കാൻ വിമുഖത കാണിച്ച ടിബറ്റൻ ഉദ്യോഗസ്ഥർക്കു നേർക്കാണ് ആദ്യം അക്രമം നടത്തിയത്; ചൈനീസ് ആക്രമണം പിന്നീട് ആരംഭിച്ചു.[28] ആദ്യം കൊല്ലപ്പെട്ടത് പഗ്ബൽഹ സിനം ഗ്യാംകൊ എന്ന മുതിർന്ന ലാമ ആയിരുന്നു, അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശരീരം ഒരു കുതിരയെക്കൊണ്ട് ആൾക്കൂട്ടത്തിന് മുന്നിലൂടെ 2 കിലോമീറ്റർദൂരം വലിച്ചിഴച്ചു.[36]

മാർച്ച് 12 ന് ടിബറ്റിന്റെ സ്വാതന്ത്ര്യം പ്രഖ്യാപിച്ച് ലാസയിലെ തെരുവുകളിൽ പ്രതിഷേധക്കാർ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടു. ലാസയിലെ തെരുവുകളിൽ ബാരിക്കേഡുകൾ സ്ഥാപിച്ച് ചൈനീസ്, ടിബറ്റൻ വിമത സേനകൾ ലാസയ്ക്കകത്തും ചുറ്റുമുള്ളതുമായ സ്ഥാനങ്ങൾ ശക്തിപ്പെടുത്താൻ തുടങ്ങി. നഗരത്തിന് പുറത്തുള്ള സായുധ വിമതർക്ക് സഹായത്തിനായി ഒരു അഭ്യർത്ഥന ഇന്ത്യൻ കോൺസുലേറ്റിന് നൽകി. ദലൈലാമയുടെ വേനൽക്കാല കൊട്ടാരമായ നോർബുലിങ്കയുടെ പരിധിയിൽ ചൈനീസ് പീരങ്കിപ്പട വിന്യസിച്ചു.

മാർച്ച് 12 ന് ആയിരക്കണക്കിന് സ്ത്രീകൾ ലാസയിലെ പൊട്ടാല കൊട്ടാരത്തിന് മുന്നിൽ ഡ്രൈ-ബു-യുൾ-ഖായ് താങ് എന്ന സ്ഥലത്ത് ഒത്തുകൂടി.[12] ഈ അഹിംസാത്മക പ്രകടനത്തിന്റെ നേതാവ് പാമോ കുസാങ്ങായിരുന്നു. ഇപ്പോൾ വനിതാ പ്രക്ഷോഭ ദിനം എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഈ പ്രകടനം സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനായുള്ള ടിബറ്റൻ വനിതാ പ്രസ്ഥാനത്തിന് തുടക്കം കുറിച്ചു. മാർച്ച് 14 ന് അതേ സ്ഥലത്ത് ഗുർതെങ് കുൻസാംഗിന്റെ നേതൃത്വത്തിൽ ആയിരക്കണക്കിന് സ്ത്രീകൾ ഒത്തുകൂടി. കുണ്ടെലിംഗ് പ്രഭു കുടുംബത്തിലെ അംഗവും ആറ് കുട്ടികളുടെ അമ്മയും ആയ അവരെ പിന്നീട് ചൈനക്കാർ അറസ്റ്റുചെയ്ത് ഫയറിംഗ് സ്ക്വാഡിനെ ഉപയോഗിച്ച് വധിച്ചു.[37]

മാർച്ച് 15 ന് ദലൈലാമയെ നഗരത്തിൽ നിന്ന് മാറ്റാനുള്ള ഒരുക്കങ്ങൾ ആരംഭിച്ചു, ലാസയിൽ നിന്ന് രക്ഷപ്പെടാനുള്ള വഴി സുരക്ഷിതമാക്കാൻ ടിബറ്റൻ സൈനികരെ നിയോഗിച്ചു. മാർച്ച് 17 ന്, രണ്ട് പീരങ്കി ഷെല്ലുകൾ ദലൈലാമയുടെ കൊട്ടാരത്തിന് സമീപം പതിച്ചു,[28][38][39] ഇത് പലായനം ചെയ്യാനുള്ള അദ്ദേഹത്തിന്റെ തീരുമാനത്തിന് ആക്കം കൂട്ടി. പിറ്റേന്ന് രാത്രി രഹസ്യമായി ദലൈലാമ കുടുംബത്തോടും കുറച്ച് ഉദ്യോഗസ്ഥരോടും ഒപ്പം ലാസയിൽ നിന്ന് രക്ഷപെട്ടു. ദലൈലാമ പലായനം ചെയ്യാൻ ശ്രമിക്കുമെന്ന് ചൈനക്കാർ വിശ്വസിക്കാത്തതിനാൽ പൊട്ടാലയെ ചൈനക്കാർ ശക്തമായി സംരക്ഷിച്ചിരുന്നില്ല.[29]

കൊട്ടാരത്തിൽ തന്നെയുണ്ടെന്ന് മിക്കവരും വിശ്വസിച്ചിരുന്നെങ്കിലും, ദലൈലാമയുടെ തിരോധാനത്തെക്കുറിച്ചുള്ള കിംവദന്തികൾ അടുത്ത ദിവസം തന്നെ അതിവേഗം പ്രചരിക്കാൻ തുടങ്ങി. അതേസമയം, പ്രതിഷേധക്കാർ നിരവധി മെഷീൻ ഗൺ പിടിച്ചെടുത്തതിനാൽ നഗരത്തിലെ സ്ഥിതി കൂടുതൽ രൂക്ഷമായി. മാർച്ച് 20 ന്, ജനക്കൂട്ടത്തെ പിരിച്ചുവിടാൻ ചൈനീസ് സൈന്യം നോർബുലിങ്കയ്ക്ക് മേൽ ഷെല്ലാക്രമണം നടത്തി. സൈന്യത്തെ ഉപയോഗിച്ച് അടുത്ത രാത്രിയിൽ നഗരത്തെ വടക്കൻ, തെക്ക് ഭാഗങ്ങളായി വിഭജിച്ചു. പിറ്റേന്ന് തന്നെ യുദ്ധം ആരംഭിച്ചു,[29] ടിബറ്റൻ വിമതരുടെ എണ്ണം കുറവായിയിന്നിട്ടും, അവർക്ക് കാര്യമായ ആയുധങ്ങൾ ഒന്നും ഇല്ലാതിരുന്നിട്ടുകൂടി,[18] [20][40] തെരുവ് പോരാട്ടം രക്തരൂക്ഷിതമായി. അവസാന ടിബറ്റൻ പ്രതിരോധം കേന്ദ്രീകരിച്ചത് ഖാംപ അഭയാർഥികൾ മെഷീൻ ഗൺ സ്ഥാപിച്ചിരുന്ന ജോഖാങിനെ കേന്ദ്രീകരിച്ചായിരുന്നു. മാർച്ച് 23 ന് പി‌എൽ‌എ ജോഖാങിനെ ആക്രമിക്കാൻ തുടങ്ങി, മൂന്ന് മണിക്കൂർ നീണ്ട പോരാട്ടത്തിൽ ഇരുവശത്തും നിരവധി ആളപായമുണ്ടായി. ചൈനക്കാർ ഒടുവിൽ ഒരു ടാങ്ക് ഉപയോഗിച്ച് ടിബറ്റൻ പ്രതിരോധം തകർത്തു. തുടർന്ന് അവർ ക്ഷേത്രത്തിൽ ചൈനയുടെ പതാക ഉയർത്തി, പ്രക്ഷോഭം അവസാനിപ്പിച്ചു.[29]

പരിക്കുകളും മരണങ്ങളും

തിരുത്തുക

ടിബറ്റ് പ്രക്ഷോഭത്തിൽ ടിബറ്റുകാരുടെ ഭാഗത്ത് ധാരാളം രക്തച്ചൊരിച്ചിലുകളും നാശനഷ്ടങ്ങളും ഉണ്ടായതായി കോളിൻ മക്കറാസ് പറയുന്നു.[41] "ഗറില്ലകൾ പിടിച്ചെടുത്ത ചൈനീസ് രഹസ്യ രേഖകൾ" അടിസ്ഥാനമാക്കി ടിബറ്റുകാർക്ക് 85,000- 87,000 മരണങ്ങൾ സംഭവിച്ചതായി സെൻട്രൽ ടിബറ്റൻ അഡ്മിനിസ്ട്രേഷൻ റിപ്പോർട്ടുകൾ പറയുന്നു.[18][20] എന്നാൽ അത്തരമൊരു അവകാശവാദത്തിലെ നേര് പരിശോധിക്കാൻ പ്രയാസമാണ് എന്ന് ടിബറ്റോളജിസ്റ്റ് ടോം ഗ്രൻഫെൽഡ് പറയുന്നു. റേഡിയോ ഫ്രീ ഏഷ്യയിലെ എഴുത്തുകാരനായ വാറൻ ഡബ്ല്യു. സ്മിത്ത് എഴുതുന്നത് 1966 ൽ ഗറില്ലകൾ പിടിച്ചെടുത്ത 1960 ലെ പി‌എൽ‌എ റിപ്പോർട്ടിൽ നിന്നാണ് “രഹസ്യ രേഖകൾ” വന്നത് എന്നാണ്. 1990 ൽ സെൻട്രൽ ടിബറ്റൻ അഡ്മിനിസ്ട്രേഷൻ ആണ് ആദ്യമായി ഈ കണക്കുകൾ പ്രസിദ്ധീകരിക്കുന്നത്. 87,000 "ശത്രുക്കളെ ഉന്മൂലനം ചെയ്തു" എന്ന് രേഖകൾ പറഞ്ഞതായി സ്മിത്ത് പറയുന്നു, എന്നാൽ സെൻട്രൽ ടിബറ്റൻ അഡ്മിനിസ്ട്രേഷൻ പറയുന്നതുപോലെ "കൊല്ലപ്പെട്ടു" എന്ന് ഇത് അർത്ഥമാക്കുന്നില്ലെന്ന് അദ്ദേഹം പറയുന്നു.[42]

അനന്തരഫലങ്ങൾ

തിരുത്തുക

ലാസയുടെ മൂന്ന് പ്രധാന മൃഗങ്ങളായ സെറ, ഗാണ്ടൻ, ഡ്രെപുങ് എന്നിവയ്ക്ക് ഷെല്ലാക്രമണം മൂലം ഗുരുതരമായി നാശനഷ്ടമുണ്ടായി. ലാസയിൽ അവശേഷിച്ച ദലൈലാമയുടെ അംഗരക്ഷകരെയും, വീടുകളിൽ ആയുധം സൂക്ഷിച്ച ടിബറ്റുകാരെയും പരസ്യമായി വധിച്ചു. ആയിരക്കണക്കിന് ടിബറ്റൻ സന്യാസിമാരെ വധിക്കുകയോ അറസ്റ്റ് ചെയ്യുകയോ ചെയ്തു, നഗരത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള മൃഗങ്ങളും ക്ഷേത്രങ്ങളും കൊള്ളയടിക്കുകയോ നശിപ്പിക്കുകയോ ചെയ്തതായി ടിബറ്റൻ ഗവൺമെന്റ് ഇൻ എക്സൈൽ പറഞ്ഞു.[18]

മാർച്ച് 12 ലെ വനിതാ പ്രക്ഷോഭത്തിൽ പങ്കെടുത്ത പ്രകടനത്തിന്റെ നേതാവ് പാമോ കുസാംഗ് ഉൾപ്പെടെ നിരവധി സ്ത്രീകളെ ജയിലിലടച്ചു. അവരിൽ ചിലർ പീഡിപ്പിക്കപ്പെടുകയോ ജയിലിൽ വെച്ച് മരിക്കുകയോ വധിക്കപ്പെടുകയോ ചെയ്തു. വനിതാ പ്രക്ഷോഭ ദിനം എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഈ പ്രകടനം സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനായുള്ള ടിബറ്റൻ വനിതാ പ്രസ്ഥാനത്തിന് തുടക്കം കുറിച്ചു.[12]

സി‌എ‌എ പരിശീലനം നേടിയ ടിബറ്റൻ ഏജന്റുമാരുടെ പ്രവർത്തനങ്ങൾക്ക് മേൽനോട്ടം വഹിച്ച സി‌ഐ‌എ ഉദ്യോഗസ്ഥൻ ബ്രൂസ് വാക്കർ, ടിബറ്റുകാരുടെ ഏജന്റുമാരോടുള്ള ശത്രുതയിൽ അസ്വസ്ഥനായിരുന്നു.[43] സിഐഎ 1957 മുതൽ 1972 വരെ അമേരിക്കയിൽ ടിബറ്റുകാർക്ക് പരിശീലനം നൽകി, പി‌എൽ‌എയ്‌ക്കെതിരായ കലാപങ്ങൾ സംഘടിപ്പിക്കാൻ അവരെ ടിബറ്റിലേക്ക് തിരികെ അയച്ചു. ഒരു സംഭവത്തിൽ, ഒരു ഏജന്റിനെക്കുറിച്ച് ഉടൻ തന്നെ സ്വന്തം സഹോദരൻ റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യുകയും ടീമിലെ മൂന്ന് ഏജന്റുമാരെയും അറസ്റ്റ് ചെയ്യുകയും ചെയ്തു. പിടികൂടിയവരെ ഒരു മാസത്തിൽ താഴെയുള്ള പ്രൊപ്പഗാണ്ട സെഷനുകൾക്ക് ശേഷം ഇന്ത്യൻ അതിർത്തിയിലേക്ക് കൊണ്ടുപോയി വിട്ടയച്ചു.[44]

1959 ഏപ്രിലിൽ, ഷിഗാറ്റ്സെയിൽ താമസിക്കുന്ന ടിബറ്റിലെ രണ്ടാമത്തെ ആത്മീയ നേതാവായ പത്താമത്തെ പഞ്ചെൻ ലാമ, 19-കാരനായ ചോക്കി ഗിയാൽറ്റ്സൺ, ചൈനീസ് സർക്കാരിനെ പിന്തുണയ്ക്കാൻ ടിബറ്റുകാരോട് ആഹ്വാനം ചെയ്തു.[45] എന്നിരുന്നാലും, ടിബറ്റിലൂടെയുള്ള ഒരു പര്യടനത്തിനുശേഷം, ടിബറ്റിലെ ചൈനീസ് ദുരുപയോഗത്തെ വിമർശിച്ച് ഷൌ എൻലൈയെ അഭിസംബോധന ചെയ്ത് 70,000 ക്യാരക്ടർ പെറ്റീഷൻ എന്ന പേരിൽ ഒരു രേഖ 1962 മെയ് മാസത്തിൽ അദ്ദേഹം എഴുതി. ചൈനയുടെ ടിബറ്റൻ അധിനിവേശ സമയത്തും അതിന് ശേഷവും ചൈനീസ് സർക്കാർ ടിബറ്റിൽ നടത്തുന്ന അടിച്ചമർത്തലുകളെക്കുറിച്ചുള്ളതാണ് ഈ പെറ്റീഷൻ, ഈ രേഖയിൽ, 1959 ലെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭത്തിന് പ്രതികാരമായി ചൈനീസ് അധികാരികൾ നടത്തിയ അടിച്ചമർത്തലിനെ അദ്ദേഹം വിമർശിച്ചു.[46][47] എന്നാൽ 1962 ഒക്ടോബറിൽ ജനസംഖ്യയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പിആർസി അധികൃതർ ഈ നിവേദനത്തെ വിമർശിച്ചു. "പിന്തിരിപ്പൻ ഫ്യൂഡൽ മേധാവികൾ പാർട്ടിക്ക് നേരെ അയച്ച വിഷം പുരട്ടിയ അമ്പ്" എന്നാണ് ചെയർമാൻ മാവോ ഈ നിവേദനത്തെ വിശേഷിപ്പിച്ചത്. 1967-ൽ ഔദ്യോഗികമായി അറസ്റ്റ് ചെയ്ത് തടവില്ലാക്കപ്പെട്ട പഞ്ചൻ ലാമയെ 1977 ൽ ആണ് വിട്ടയക്കുന്നത്.[48]

ബുദ്ധ സന്യാസിയായ പാൽഡൻ ഗ്യാറ്റ്‌സോയെ 1959 ജൂണിൽ ചൈനീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥർ മാർച്ച് പ്രക്ഷോഭത്തിൽ പ്രകടനം നടത്തിയതിന്റെ പേരിൽ അറസ്റ്റ് ചെയ്തു. തുടർന്നുള്ള 33 വർഷം അദ്ദേഹം ചൈനീസ് ജയിലുകളിലും ലോഗായിയിലും[49] ലേബർ ക്യാമ്പുകളിലും ആയി ചെലവഴിച്ചു, ഇത് ഏതെങ്കിലും ടിബറ്റൻ രാഷ്ട്രീയ തടവുകാരന്റെ ഏറ്റവും ദൈർഘ്യമേറിയ ടടവ് കാലമാണ്.[50] ക്രൂരമായ പുന-വിദ്യാഭ്യാസ ക്ലാസുകളിൽ പങ്കെടുക്കാൻ അദ്ദേഹത്തെ നിർബന്ധിതനാക്കി. വിവിധ രീതികളാൽ അദ്ദേഹത്തെ പീഡിപ്പിച്ചു, അതിൽ ആണി അടിച്ച വടികൊണ്ട് അടിക്കുക, നാവിൽ മുറിയാനും പല്ല് കൊഴിയാനും ആകുന്ന തരത്തിൽ ഷോക്കേൽപ്പിക്കുക,  ഇരുമ്പ് കലപ്പ വലിക്കാൻ നിർബന്ധിക്കുക, ചാട്ടവാറിനടിക്കുക, പട്ടിണിക്കിടുക എന്നിങ്ങനെ വിവിധ തരത്തിലുള്ള പീഠനങ്ങൾ അദ്ദേഹത്തിന് ഏൽക്കേണ്ടി വന്നിട്ടുണ്ട്.[51][52] 1992 ൽ മോചിതനായ അദ്ദേഹം സെന്ട്രൽ ടിബറ്റൻ അഡ്മിനിസ്ട്രേഷന്റെ ആസ്ഥാനമായ ഇന്ത്യയിലെ ധർമ്മശാലയിലേക്ക് രക്ഷപ്പെട്ടു. പിന്നീട് അദ്ദേഹം ടിബറ്റൻ ലക്ഷ്യത്തിനായി പ്രവർത്തിക്കുന്ന അന്താരാഷ്ട്ര പ്രശസ്തി നേടിയ പ്രവർത്തകനായി.

ഈ പ്രക്ഷോഭത്തെ, ടിബറ്റൻ സെർഫുകളെ വളരെയധികം മെച്ചപ്പെടുത്തുന്ന കമ്മ്യൂണിസ്റ്റ് പരിഷ്കാരങ്ങൾക്കെതിരായ ടിബറ്റൻ വരേണ്യവർഗത്തിന്റെ കലാപമാണെന്ന് ചൈനീസ് അധികാരികൾ വ്യാഖ്യാനിച്ചു. പക്ഷെ, ടിബറ്റൻ, മൂന്നാം കക്ഷി സ്രോതസ്സുകൾ, ചൈനീസ് സാന്നിധ്യത്തിനെതിരായ ജനകീയ പ്രക്ഷോഭമായി ആണ് ഇതിനെ വ്യാഖ്യാനിക്കുന്നത്. ചൈനക്കാർക്കും, ദലൈലാമയുടെ അധികാരവും സുരക്ഷയും ചൈനക്കാരിൽ നിന്ന് സംരക്ഷിക്കുന്നതിൽ പരാജയപ്പെട്ടുവെന്ന് കരുതപ്പെടുന്ന ലാസ സർക്കാരിനുമെതിരായ ജനകീയ കലാപമാണിതെന്ന് ചരിത്രകാരനായ സിറിംഗ് ശാക്യ വാദിക്കുന്നു.[53]

ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭവും ഇന്ത്യയും

തിരുത്തുക

1959 ലെ ടിബറ്റൻ പ്രക്ഷോഭത്തെ തുടർന്ന് ദലൈലാമക്ക് ഇന്ത്യ അഭയം കൊടുത്തത് 1962 ലെ ഇന്ത്യ-ചൈന യുദ്ധത്തിലേക്ക് നയിച്ച കാരങ്ങളിൽ ഒന്നാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നുണ്ട്.[54] ടിബ‌റ്റൻ പോരാളികളുടെ പ്രത്യേക സേനയായിരുന്ന സ്‌പെഷ്യൽ ഫ്രോണ്ടിയർ ഫോഴ്‌സ് (എസ്.എസ്.എഫ്) രൂപീകരിച്ചതിൽ ഇന്ത്യയ്ക്ക് പങ്കുണ്ട്.[55]

അവലംബം

തിരുത്തുക
  1. ↑ Van Schaik (2013), പുറങ്ങൾ. 234–236.
  2. ↑ "Status Report on Tibetan Operations". Office of the Historian. January 26, 1968.
  3. ↑ Salopek, Paul (January 26, 1997). "THE CIA'S SECRET WAR IN TIBET". Chicago Tribune. Chicago Tribune. Retrieved 11 December 2018.
  4. ↑ Conboy, Kenneth J.; Morrison, James; Morrison, James (2002). The CIA's Secret War in Tibet. Lawrence: University Press of Kansas. Archived from the original on 2022-04-01. Retrieved 11 December 2018.
  5. ↑ 5.0 5.1 "China/Tibet (1950-Present)". University of Central Arkansas .
  6. ↑ Van Schaik (2013), പുറങ്ങൾ. 233, 236.
  7. ↑ Van Schaik (2013), പുറം. 234.
  8. ↑ Van Schaik (2013), പുറങ്ങൾ. 232, 235.
  9. ↑ Chen Jian, The Tibetan Rebellion of 1959 and China's Changing Relations with India and the Soviet Union, Journal of Cold War Studies, Volume 8 Issue 3 Summer 2006, Cold War Studies at Harvard University.
  10. ↑ Li, Jianglin (2016-10-10). Tibet in Agony (in ഇംഗ്ലീഷ്). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-97370-1.
  11. ↑ Luo, Siling (2016-06-22). "西藏的秘密战争，究竟发生了什么？（下）". The New York Times (in ചൈനീസ്). Retrieved 2020-07-15.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Gyatso, His Holiness the 14th Dalai Lama, Tenzin (18 November 2011). "The Genesis Of The Tibetan Women's Struggle For Independence". tibetanwomen.org. Tibetan Women’s Association. Retrieved 30 January 2019.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  13. ↑ Grunfeld 1996, പുറം. 9.
  14. ↑ Norbu, Dorwa (September 1978). "When the Chinese Came to Tibet | Carnegie Council for Ethics in International Affairs". www.carnegiecouncil.org (in അമേരിക്കൻ ഇംഗ്ലീഷ്). Retrieved 2018-02-08.
  15. ↑ Knaus 1999, പുറം. 71.
  16. ↑ Knaus 1999, പുറം. 134.
  17. ↑ Knaus 1999, പുറം. 86.
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 Official Website of the Tibetan Government in Exile. History Leading up to March 10th 1959. 7 September 1998. Retrieved March 16, 2008.
  19. ↑ "Chushi Gangdruk". Archived from the original on 2009-05-04. Retrieved 2009-03-28.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 "Inside Story of CIA's Black Hands in Tibet. The American Spectator, December 1997". Archived from the original on 2011-07-19. Retrieved 2009-02-28.
  21. ↑ Smith 1997, പുറം. 443.
  22. ↑ Smith 1997, പുറം. 444.
  23. ↑ 23.0 23.1 Ngapoi Ngawang Jigme (1988). 1959年西藏叛乱真相 [The True Facts of the 10 March 1959 Event] (in ലളിതമാക്കിയ ചൈനീസ്). Retrieved 2018-11-27. 达赖喇嘛在他的卧室会见他们时主动提出："听说西藏军区文工团在内地学习回来后演出的新节目很好，我想看一次，请你们给安排一下。"谭政委和邓副司令员当即欣然应允，并告诉达赖喇嘛，这事很好办，只要达赖喇嘛确定时间，军区可以随时派出文工团去罗布林卡为他演出专场。达赖喇嘛说，去罗布林卡不方便，那里没有舞台和设备，就在军区礼堂演出，他去看。 [While meeting with them (Tan Guansan and Deng Shaodong) in his room, the Dalai Lama initiated a request: "I have heard that after the Tibet Military District Cultural Workgroup completed their studies in China proper, their performance of their new program turned out very well, I would like to attend one such performance; please arrange for this."]
  24. ↑ Ngapoi Ngawang Jigme (1988). 1959年西藏叛乱真相 [The True Facts of the 10 March 1959 Event] (in ലളിതമാക്കിയ ചൈനീസ്). Retrieved 2018-11-27. 1959年3月9日下午3点钟左右，西藏工委统战部李佐民同志到我家告诉我，达赖喇嘛决定3月10日去军区看文工团演出，并转告达赖喇嘛的意思说："噶厦官员明天不用到罗布林卡了，可直接去军区礼堂等他。"
  25. ↑ Ngapoi Ngawang Jigme (1988). 1959年西藏叛乱真相 [The True Facts of the 10 March 1959 Event] (in ലളിതമാക്കിയ ചൈനീസ്). Retrieved 2018-11-27. 当天下午六七点钟，我接到代理噶伦柳霞·土登塔巴的电话说，3月10日上午10点达赖喇嘛到军区看演出，要全体噶伦于9时到罗布林卡集合，研究好达赖喇嘛去的办法后随同达赖喇嘛一起去。因为首席噶伦索康·旺钦格列家没有电话，要我转告索康·旺钦格列."
  26. ↑ Lama, Dalai (1990). Freedom in exile: the autobiography of the Dalai Lama (1st ed.). New York, NY: HarperCollins. ISBN 0060391162. OCLC 21949769.
  27. ↑ Dalai Lama's (1990) Freedom in Exile states that "General Chiang Chin-wu... announced... a new dance troupe... Might I be interested to see them? I replied that I would be. He then said that they could perform anywhere, but since there was a proper stage with footlights at the Chinese military headquarters, it might be better if I could go there. This made sense as there were no such facilities at the Norbulingka, so I indicated that I would be happy to do so" (p. 130)
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 28.3 Shakya 1999, പുറം. 186-191.
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 29.3 Van Schaik (2013).
  30. ↑ Shakya 1999, പുറം. 188-189.
  31. ↑ Avedon 1997, p. 50 says 30,000
  32. ↑ 1959 Tibetan Uprising | Free Tibet Archived 2012-05-05 at the Wayback Machine. goes as high as 300,000
  33. ↑ Tell you a True Tibet - How Does the 1959 Armed Rebellion Occur?, People's Daily Online, April 17, 2008 (Excerpts from Tibet - Its Ownership And Human Rights Situation, published by the Information Office of the State Council of The People's Republic of China) : "The next morning, the rebels coerced more than 2,000 people to mass at Norbu Lingka, spreading the rumor that 'the Military Area Command is planning to poison the Dalai Lama' and shouting slogans such as 'Tibetan Independence' and 'Away with the Hans'."
  34. ↑ page 71
  35. ↑ page 72
  36. ↑ Dalai clique's masterminding of Lhasa violence exposed. 30 March 2008. Retrieved 31 March 2008. 2009-05-04.
  37. ↑ Li, Jianglin (October 10, 2016). Tibet in Agony: Lhasa 1959. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. p. 157. ISBN 9780674088894. Retrieved 30 January 2019.
  38. ↑ Smith 1997, പുറം. 446.
  39. ↑ Richardson 1984, പുറങ്ങൾ. 209–10.
  40. ↑ Chushi Gangdruk Archived 2008-03-25 at the Wayback Machine.
  41. ↑ Mackerras, Colin (1988). "Drama in the Tibetan Autonomous Region". Asian Theatre Journal. 5 (2): 198–219. JSTOR 25161492.
  42. ↑ Hao, Yan (March 2000). "Tibetan Population in China: Myths and Facts Re-examined" (PDF). Asian Ethnicity. 1 (1): 20. doi:10.1080/146313600115054. S2CID 18471490.
  43. ↑ Conboy & Morrison 2002, പുറം. 220.
  44. ↑ Conboy & Morrison 2002, പുറം. 213.
  45. ↑ Feigon 1996, pg. 163
  46. ↑ The 10th Panchen Lama Archived 2008-11-23 at the Wayback Machine.
  47. ↑ Hostage of Beijing: The Abduction of the Panchen Lama, Gilles Van Grasdorff, 1999, ISBN 978-1-86204-561-3 fr:Pétition en 70 000 caractères
  48. ↑ International Campaign for Tibet, "Archived copy". Archived from the original on 2008-11-23. Retrieved 2011-12-12.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  49. ↑ "PROVIDING FOR CERTAIN MEASURES TO INCREASE MONITORING OF PRODUCTS OF PEOPLE'S REPUBLIC OF CHINA MADE WITH FORCED LABOR". gpo.gov. Congressional Record Volume 143, Number 153, November 5, 1997. Retrieved 9 December 2018.
  50. ↑ Rosenthal, A. M. On My Mind; You Are Palden Gyatso, The New York Times, April 11, 1995
  51. ↑ Pittman, Congressman Michael. "TRIBUTE TO PALDEN GYATSO". congress.gov. 109th Congress, 2nd Session Issue: Vol. 152, No. 84, June 26, 2006. Retrieved 9 December 2018.
  52. ↑ "Torture and Impunity: 29 Cases of Tibetan Political Prisoners". savetibet.org. International Campaign for Tibet. 27 February 2015. Retrieved 9 December 2018.
  53. ↑ "A Review of The Dragon in the Land of Snows: A History of Modern Tibet Since 1947". Archived from the original on 2009-09-03. Retrieved 2009-02-24.
  54. ↑ "പിൻഗാമിയെ തീരുമാനിക്കേണ്ടത് ഇന്ത്യയല്ല; ദലൈലാമയെ വല്ലാതെ ഭയന്ന് 'ചൈനീസ് വ്യാളി'". Retrieved 2020-11-18.
  55. ↑ Daily, Keralakaumudi. "ചൈനയുമായുള‌ള ഭാവി നയങ്ങളിൽ ഇന്ത്യയ്‌ക്കുള‌ള തുറുപ്പ്ചീട്ടായി ടിബ‌റ്റ്; ദലൈലാമയ്‌ക്ക് ശേഷം അതിർത്തി രാഷ്‌ട്രീയത്തിൽ രാജ്യത്തിന്റെ പങ്ക് നിർണായകം" (in ഇംഗ്ലീഷ്). Retrieved 2020-11-18.
"https://ml.wikipedia.org/w/index.php?title=1959_ലെ_ടിബറ്റൻ_പ്രക്ഷോഭം&oldid=3818896" എന്ന താളിൽനിന്ന് ശേഖരിച്ചത്