കൃഷ്ണൻ രുക്മിണിയെ അപഹരിക്കുന്നു

രുക്മീ(രുഗ്മി)ചരിതം തിരുത്തുക

മഹാഭാരതത്തിലും ഭാഗവതത്തിലും പ്രതിപാദിച്ചിരിക്കുന്ന ഒരു ദുരന്തകഥാപാത്രമാണ് രുക്മി(രുഗ്മി ) . ഇദ്ദേഹം കൃഷ്ണന്റെ അളിയനും , രുക്മിണിയുടെ സഹോദരനുമായിരുന്നു. സകലരാലുമപമാനിക്കപ്പെട്ട് തിരസ്കൃതനായി ജീവിച്ചയിദ്ദേഹത്തെ, അവസാനം കൃഷ്ണസോദരനായ ബലരാമൻ വധിക്കുന്നു . ഭഗവാൻ കൃഷ്ണനും ഇദ്ദേഹത്തെ വളരെയധികമപമാനിക്കുന്നുണ്ട് . കൃഷ്ണന്റെ സങ്കല്പ്പമനുസരിച്ചായിരുന്നു ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ അന്ത്യം . കൃഷ്ണന്റെ ഭാര്യാസഹോദരനെന്ന പരിഗണന ഒരിടത്തുമിദ്ദേഹത്തിനു ലഭിക്കുന്നില്ല .

രുക്മി; കൌണ്ടിനപുരിയുടെ രാജാവായ ഭീഷ്മകന്റെ മൂത്തപുത്രനാണ് .ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ മാതാവ് ഭീഷ്മകന്റെ പത്നിയായ സുഭദ്രയായിരുന്നു [ ശ്രീകൃഷ്ണന്റെ സോദരിയായ സുഭദ്രയല്ല ഈ സുഭദ്ര ]. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുജത്തിയായി രുക്മിണി ജനിച്ചു . രുക്മിണി സാക്ഷാൽ മഹാലക്ഷ്മി തന്നെയാണ് . അപ്പോൾ ലക്ഷ്മിയുടെ ജ്യേഷ്ഠനെന്ന പദവിയാണ്‌ രുക്മിക്ക് .

രുക്മിയുടെ അഭിമാനവും ക്രോധവും പ്രശസ്തമാണ്.ജനനം മുതൽക്കുതന്നെ ഇദ്ദേഹം വലിയ അഭിമാനിയും സത്യവാനും കോപിഷ്ഠനും പരാക്രമിയുമായിരുന്നു. ഇദ്ദേഹത്തിനു അനുജത്തിയായ രുക്മിണിയോടു വളരെ വാത്സല്യമുണ്ടായിരുന്നു . ഭീഷ്മകന് സ്വന്തം മകന്റെ ധൈര്യത്തിലും , പരാക്രമത്തിലും , സത്യത്തിലും വലിയ മതിപ്പായിരുന്നു . ഇത്തരത്തിൽ രുക്മി നാടെങ്ങും പ്രശസ്തിയാര്ജിച്ചു.

വിദ്യാഭ്യാസം തിരുത്തുക

ആയുധവിദ്യ പഠിക്കാനായി , രുക്മി ശ്രേഷ്ഠനായ ഒരു ആചാര്യനെ അന്വേഷിച്ചു നടന്നു .അങ്ങനെ അദ്ദേഹം ഗന്ധമാദനപര്വ്വതപ്രാന്തത്തിലെത്തി.അവിടെയെത്തിയ രുക്മി ഗന്ധമാദനപര്വ്വതവാസിയായ ദ്രുമാഃ എന്ന ഒരു കിംപുരുഷപ്രവരന്റെ ശിഷ്യത്വം സ്വീകരിക്കുകയും , ധനുര്വേദം പഠിക്കുകയും ചെയ്തു .ദ്രുമാ, രുക്മിയുടെ വീര്യത്തിലും പ്രത്യേകിച്ച് ഗുരുത്വത്തിലും പ്രസന്നനായി . ഭാരതീയര്ക്ക് അജ്ഞാതമായ പലതരം രഹസ്യവിദ്യകളും രുക്മി അഭ്യസിച്ചു . അത്തരത്തിൽ , അർജുനനെക്കാളും മികച്ച യോധാവായി മാറി . ആയുധാഭ്യാസത്തിന് ശേഷം , സന്തുഷ്ട്ടനായ ദ്രുമാവ്, രുക്മിക്ക് വിജയം എന്ന ചാപവും , ഒരു ചട്ടയും ദാനം ചെയ്തു .ഈ വിജയാ ചാപം , അര്ജുനന്റെ ഗാണ്ടീവത്തേക്കാളും ശ്രേഷ്ഠമായിരുന്നു .

ഇതുകൂടാതെ മഹർഷിയായ ദുർവ്വാസാവും ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഗുരുവായിരുന്നിട്ടുണ്ട് .അർജുനനു വശമായിരുന്ന പാശുപതാസ്ത്രം ഇദ്ദേഹത്തിനും ലഭിച്ചിരുന്നു .ബ്രഹ്മവൈവർത്ത പുരാണത്തിൽ , ശ്രീകൃഷ്ണജന്മഖണ്ഡത്തിൽ ഇതിനെക്കുറിച്ച്‌ പ്രസ്താവമുണ്ട് .

ഇത്രയുമായപ്പോൾ , രുക്മിയുടെ ഗര്വ്വും വര്ദ്ധിച്ചു .

കൃഷ്ണനും രുക്മിയും തിരുത്തുക

ആ സമയത്താണ് , രുക്മിണിയെ കൃഷ്ണൻ അപഹരിക്കുന്നത് .രുക്മി ഇത് നല്ലൊരു അവസരമായി കരുതി . തന്റെ രഹസ്യവിദ്യകൾ പ്രദർശിപ്പിച്ചു കൃഷ്ണനെ തോല്പ്പിക്കാൻ സാധിക്കുമെന്ന് അദ്ദേഹത്തിനു ഉറപ്പായിരുന്നു .അതുകൊണ്ട് , തന്റെ ചാപം കയ്യിലെടുത്തു അദ്ദേഹം ഇങ്ങനെ പ്രതിജ്ഞ ചെയ്തു ." കൃഷ്ണനെ വധിച്ചു , രുക്മിണിയെയും കൊണ്ടല്ലാതെ ഞാൻ ഇനി കൌണ്ടിനത്തിൽ കാലു കുത്തുകയില്ല ." ഇത്രയും പറഞ്ഞു , രുക്മി കൃഷ്ണനോട് യുദ്ധത്തിനു പുറപ്പെട്ടു .കൃഷ്ണന്റെ പുറകെയെത്തിയ രുക്മി , അദേഹത്തെ കപടനെന്നും , പെണ്ണ്പിടിയനെന്നും അന്തസ്സ് ഇല്ലാത്തവനെന്നും പറഞ്ഞ് അപമാനിച്ചു .എന്നിട്ട് യുദ്ധം തുടങ്ങി .

യുദ്ധം തിരുത്തുക

യുദ്ധത്തിൽ രുക്മിയുടെ തന്ത്രങ്ങൾ ഓരോന്നായി പരാജയപ്പെട്ടു .ദ്രുമായോട് പഠിച്ച വിദ്യകളൊന്നും വിലപ്പോയില്ല .അവസാനം രുക്മി തോറ്റു . കൃഷ്ണൻ രുക്മിയെ മര്മ്മങ്ങള് തോറും എയ്തു വൃണപ്പെടുത്തി അപമാനിച്ചു .അവസാനം രുക്മിയെ കൊല്ലാനായി , അസ്ത്രം കയ്യിലെടുത്തപ്പോൾ , രുക്മിണി കരഞ്ഞുകൊണ്ട് ഭഗവാന്റെ കാലുപിടിച്ചു , "തന്റെ ജ്യേഷ്ഠ്ടനെ കൊല്ലരുതേ" എന്ന് നിലവിളിച്ചു .കൃഷ്ണൻ രുക്മിയെ വെറുതെ വിട്ടു .

അപമാനം തിരുത്തുക

രുക്മിയെ കൊന്നില്ലെങ്കിലും , കൃഷ്ണൻ അദ്ദേഹത്തെ ഒരു വസ്ത്രം കൊണ്ട് പിടിച്ചു കെട്ടി .എന്നിട്ട് , അദ്ദേഹത്തിൻറെ തലമുടിയെ അവിടവിടെയായി വടിച്ച്‌ 5 കുടുമകള് ഉണ്ടാക്കി .മീശയെ ചിന്നഭിന്നമാകി വികൃതമാക്കി. ശേഷം പെണ്ണിൻറെ ദയവുകൊണ്ട് രക്ഷപ്പെടുന്നവനെന്നും , ആണത്തമില്ലാത്തവനെന്നും പറഞ്ഞു കളിയാക്കി .രുക്മി തീര്ത്തും അപമാനിതനായി . ഒടുവിൽ ബലരാമൻ വന്നാണ് അദ്ദേഹത്തെ മോചിപ്പിച്ചത് .

രുക്മിയും ശിവനും തിരുത്തുക

കൃഷ്ണനാൽ അപമാനിതനായ രുക്മി , തിരികെ കൌണ്ടിനത്തില് പോയില്ല .അദ്ദേഹം അവിടെത്തന്നെ , ഒരു രാജ്യമുണ്ടാക്കി വസിച്ചു .അതാണ്‌ ഭോജകടം. പിന്നീട് രുക്മി ശിവനെ തപസ്സു ചെയ്തു .ശിവൻ പ്രത്യക്ഷനായി , ഒരു ചാപം നല്കി .എന്നാൽ ഈ ചാപം വിഷ്ണുവിനോട് വിലപ്പോവില്ലെന്നും , എന്നാലും രുക്മിക്ക് വിഷ്ണുവിൽ നിന്നല്ലാതെ മരണമുണ്ടാകില്ലെന്നും വരം നല്കി .

രുക്മീ തിരസ്കരണം തിരുത്തുക

കൃഷ്ണനോട് തോറ്റ രുക്മിക്ക് , വീണ്ടും കൃഷ്ണനോട് സ്നേഹബന്ധം സ്ഥാപിച്ചു അഭിമാനം രക്ഷിക്കണം എന്ന് തോന്നി .ഇതറിഞ്ഞ കൃഷ്ണൻ രുക്മിയെ കൊല്ലുവാൻ തന്നെ തീരുമാനിച്ചു . എന്നാലും ഇതറിഞ്ഞ പാണ്ഡവർ രുക്മിയെ ക്ഷണിച്ചു വരുത്തി ഉപച്ചരിച്ചു . ഈ സമയത്ത് അഭിമാനിയായ രുക്മി , അർജുനന് യുദ്ധത്തിൽ എപ്പോഴെങ്കിലും ഭയമുണ്ടായാൽ താൻ സഹായിക്കാം എന്ന് പറഞ്ഞു. അതുകേട്ടു അര്ജുനൻ കൃഷ്ണനെ നോക്കിയിട്ട് , രുക്മിക്ക് ചുട്ട മറുപടി നല്കി ." എനിക്ക് നിങ്ങളുടെ സഹായം ആവശ്യമില്ല .ഞാൻ ഒറ്റയ്ക്ക് അസുരന്മാരെ വധിച്ചു .ഗന്ധര്വ്വന്മാരെ തോല്പ്പിച്ചു , ദേവന്മാരെ തോല്പ്പിച്ചു .ആ എനിക്ക് എന്തിനാണ് നിന്റെ സഹായം ? " ഇത് ജനങ്ങളെല്ലാം അറിഞ്ഞു .രുക്മി വീണ്ടും അപമാനിതനായി . പിന്നീട് രുക്മി പോയത് , ദുര്യോധനന്റെ അടുത്താണ് .അവിടെച്ചെന്നു , അദ്ദേഹം ദുര്യോധനനെ സഹായിക്കാം എന്ന് പറഞ്ഞു .എന്നാൽ "അര്ജുനന്റെ ഉചിഷ്ട്ടം താൻ സ്വീകരിക്കില്ല " എന്ന് പറഞ്ഞു ദുര്യോധനനും രുക്മിയെ അപമാനിച്ചു . നാണംകെട്ട രുക്മി , ഭോജകടത്തിൽ പോയി വസിച്ചു .

സകലരോടും അമര്ഷംകൊണ്ട രുക്മി , ഭോജകടത്തില് ഒതുങ്ങിക്കഴിഞ്ഞു.സ്വന്തം രാജ്യത്തിലെ പ്രജകള് പോലും അദ്ദേഹത്തെ കളിയാക്കിക്കൊണ്ട് സംസാരിച്ചു .ഇതും രുക്മിക്ക് അരോചകമായി .

രുക്മിയുടെ മരണം തിരുത്തുക

രുക്മി കൃഷ്ണനാലും പാണ്ഡവരാലും തീർത്തും അപമാനിതനായെങ്കിലും അദ്ദേഹം തന്റെ മകളെ കൃഷ്ണന്റെ പുത്രനായ പ്രദ്യുമ്നനാണ് വിവാഹം കഴിച്ചു നൽകിയത് . സ്വയംവരത്തിൽ വച്ച് പ്രദ്യുമ്നൻ രുക്മിയുടെ പുത്രിയാൽ സ്വയംവരിക്കപ്പെടുകയായിരുന്നു . രുക്മിപുത്രി രഹസ്യമായി പ്രദ്യുമ്നനെ സ്നേഹിച്ചിരുന്നതാണ് കാരണം . രുക്മി ഇതറിഞ്ഞെങ്കിലും എതിരഭിപ്രായമൊന്നും പറഞ്ഞില്ല . രുക്മിയുടെ പുത്രിയിൽ പ്രദ്യുമ്നന് അനിരുദ്ധൻ എന്ന പുത്രനുണ്ടായി . അനുരുദ്ധനാകട്ടെ , രുക്മിയുടെ പൗത്രിയായ ( മകന്റെ പുത്രി ) രുക്മാവതിയാൽ സ്വയംവരത്തിൽ വച്ച് വരിക്കപ്പെട്ടു .ഇത്തരത്തിൽ സർവ്വ തരത്തിലും കൃഷ്ണന്റെ കുലബന്ധുവായി മാറിയ രുക്മി , അനിരുദ്ധന്റെ വിവാഹം ആഘോഷപൂർവ്വം കൊണ്ടാടി , കൃഷ്ണനിൽ നിന്നും തനിക്കേറ്റ അപമാനം മറയ്ക്കുവാൻ പരിശ്രമിച്ചു . രുക്മി കൃഷ്ണനോടുള്ള വൈരം വിസ്മരിച്ചു . എങ്കിലും തനിക്കേറ്റ അപമാനഭാരം അദ്ദേഹത്തിൻറെ ഹൃദയത്തെ മഥിച്ചുകൊണ്ടിരുന്നു . ഈ വിവരം അദ്ദേഹത്തിൻറെ സുഹൃത്തായ കലിംഗരാജാവിനു അറിയാമായിരുന്നു .

അനിരുദ്ധന്റെ വിവാഹവേദിയിൽ വച്ച് രുക്മിയുടെ ദുരവസ്ഥ കണ്ടു മനസ്സലിഞ്ഞ കലിംഗ രാജാവ് ,രുക്മിയെ സമീപിച്ചു , ബലരാമനെ ചൂതിനു വിളിക്കാൻ ഉപദേശിച്ചു . ബലരാമന് ചൂത് വലിയ നിശ്ചയമില്ലെന്നും , അതിനാൽ , ചൂതില് തോല്പ്പിച്ചു അപമാനിക്കാമെന്നും അറിയിച്ചു . ഇതനുസരിച്ച് ,ബലരാമൻ ചൂതിനു വന്നു . ഓരോ കളിയിലും ബലരാമൻ തോറ്റു. അവസാനം ഒരു കോടി നിഷ്ക്കം പണയം വച്ച് ഒരു കളി നടത്തി . അതില് ബലരാമൻ ജയിക്കുന്നു . എന്നാൽ രുക്മി സമ്മതിച്ചില്ല . ഞാൻ ജയിച്ചിരിക്കുന്നു എന്ന് പറഞ്ഞു രുക്മി അട്ടഹസിച്ചു .കലിംഗ രാജാവും ഇതിനെ അനുകൂലിച്ചു. ആ സമയം ഒരു അശരീരി കേട്ടു." മഹാനായ ബലരാമാനാണ് ജയിച്ചത്‌ ." എന്നിട്ടും രുക്മി അംഗീകരിച്ചില്ല . ഇതിൽ കോപം പൂണ്ട ബലരാമൻ , ഒരു ഇരുംപുലക്കയെടുത്തു , രുക്മിയെ തല്ലിക്കൊന്നു .

രുക്മിയുടെ മരണത്തിൽ , ദുഖിതയായ രുക്മിണിയെ, കൃഷ്ണൻ സാന്ത്വനിപ്പിച്ചു .

 
കൃഷ്ണസഹോദരനായ ബലരാമൻ ചൂതാട്ടത്തിനിടയിൽ രുക്മിയെ വധിക്കുന്നു

രുക്മിയുടെ പൂര്വ്വജന്മം തിരുത്തുക

രുക്മി പൂവ്വജന്മത്തിൽ , ക്രോധവശൻ എന്ന അസുരനായിരുന്നു . അതുകൊണ്ടാകാം , കൃഷ്ണൻ പോലും രുക്മിയുടെ വധം ആഗ്രഹിച്ചത്‌ . ഭഗവാന്റെ ഉദ്ദേശം തന്നെ അസുരനിഗ്രഹം ആയിരുന്നല്ലോ.കൂടാതെ തന്റെ രഹസ്യവിദ്യകൾ പ്രദർശിപ്പിച്ചു ജനങ്ങളുടെ കയ്യടി വാങ്ങണമെന്ന ആഗ്രഹമാണ് രുക്മിയില് മുന്നിട്ടു നിന്നത് . അഭിമാനിയായ രുക്മി , തികഞ്ഞൊരു " ദുരഭിമാനിയും " കൂടയായിരുന്നു എന്ന് വേണം കരുതാൻ . അതുകൊണ്ടാണല്ലോ ഇത്രയധികം മര്ക്കടമുഷ്ട്ടിയും മറ്റും കാണിക്കുന്നത് .അതുകൊണ്ടാകാം , ശ്രീകൃഷ്ണൻ രുക്മിയെ വെറുത്തത് .കൂടാതെ ബലരാമനെ കരുതിക്കൂട്ടി അപമാനിക്കാൻ ശ്രമിച്ചപ്പോഴാണ് രുക്മിക്ക് മരണമുണ്ടായത് എന്നതും ഓർക്കേണ്ടതാണ്.

രുക്മിയുടെ പൂർവ്വജന്മം മറ്റൊരു കഥ തിരുത്തുക

മുൻപ് ഒരു കലിയുഗത്തിൽ ഭഗവാൻ മഹാവിഷ്ണു ജിതൻ എന്ന ഒരു സന്യാസിയായി അവതാരമെടുത്തു . ആരോടും ഒന്നും ഉരിയാടാതെ സദാ വേദചിന്തനവുമായി കഴിഞ്ഞിരുന്ന ജിതനെ ആൾക്കാർ മന്ദബുദ്ധിയെന്നാണ് ധരിച്ചിരുന്നത് . ജിതന്റെ പിതാവ് അവിടത്തെ ഒരു നാടുവാഴിയും , അമ്മാവൻ ധനാഢ്യനായ വ്യാപാരിയുമായിരുന്നു . നാടുവാഴിയായ പിതാവിനോടുള്ള ബഹുമാനവും ഭക്തിയും കാരണം അമ്മാവനായ വജ്രബാഹു ജിതനെ ആദ്യമൊക്കെ വളരെയേറെ സ്നേഹിച്ചിരുന്നു . തന്റെ മകളെ അദ്ദേഹം ജിതനു വിവാഹം കഴിച്ചു നൽകുമെന്ന് ജിതന്റെ പിതാവിന് വാക്ക് കൊടുത്തിരുന്നു . എന്നാൽ വജ്രബാഹുവിന്റെ പുത്രനായ സ്തോമയഷ്ടി , തന്റെ സുഹൃത്തായ ഒരു രാജകുമാരന് തന്റെ സഹോദരിയെ നൽകാനാണ് ആഗ്രഹിച്ചത് . ഇതിനിടെ ജിതന്റെ സ്വഭാവം പുറത്താവുകയും നാടുവാഴിയുടെ മകൻ മന്ദബുദ്ധി ആണെന്ന് നാട്ടിൽ പാട്ടാവുകയും ചെയ്തു . അതോടെ ജിതന്റെ വിവാഹം മുടങ്ങി . ഈ വ്യസനത്താൽ നാടുവാഴി രോഗം പിടിപെട്ടു കിടപ്പിലായി . മരണക്കിടക്കയിൽ വച്ച് ആ നാടുവാഴി ജിതന്റെ അമ്മാവനായ വജ്രബാഹുവിനോട് തന്റെ രാജ്യം ഏറ്റെടുക്കാനും ഒരേയൊരു മകനായ ജിതനെ നോക്കിക്കൊള്ളണമെന്നും പറഞ്ഞേൽപ്പിച്ചു . പിതാവിന്റെ മരണശേഷം ജിതന്റെ രാജ്യവും സമ്പത്തും മുഴുവൻ അമ്മാവനായ വജ്രബാഹുവും അളിയനായ സ്തോമയഷ്ടിയും കൈക്കലാക്കി .

തുടർന്ന് ജിതൻ തനിക്കു വിവാഹം ചെയ്തു തരാമെന്നു പിതാവിന് വാക്കു കൊടുത്തിരുന്ന കന്യകയെ ചോദിക്കുകയും അവളുമായി താൻ എവിടേക്കെങ്കിലും പൊയ്ക്കൊള്ളാമെന്നു പറയുകയും ചെയ്തു .

വജ്രബാഹു ജിതനെ സംരക്ഷിക്കാൻ തയ്യാറായി . അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു . കുഞ്ഞേ നീ മന്ദബുദ്ധി ആണ് . ബുദ്ധിമതിയായ എന്റെ മകൾ നിനക്ക് ചേരില്ല . കൊട്ടാരത്തിൽ നിന്നോളൂ . ചിരകാലം ഭക്ഷണം തരാം .

എന്നാൽ ഇതുകേട്ട് സ്തോമയഷ്ടി ജിതനെ ഇങ്ങനെ പരിഹസിച്ചു .

" എടോ മന്ദബുദ്ധീ ... നിനക്ക് എന്റെ സഹോദരിയെ തരാനോ ... നിന്റെ രാജ്യം ഇപ്പോൾ എന്റേതാണ് . വേണമെങ്കിൽ എന്നെ യുദ്ധം ചെയ്തു ജയിച്ചിട്ടു എന്റെ പൊന്നു പെങ്ങളെ കൊണ്ടുപോകൂ വിഡ്ഡീ . അപ്പൻ കൈവിട്ട സ്വത്തു പിടിയ്ക്കാൻ കണ്ട ഉപായം കൊള്ളാം ... കടന്നു പോ പുറത്തു . ഇവനെ ആരും സഹായിച്ചു പോകരുത് . സഹായിക്കുന്നവന്റെ കൈവെട്ടും ..."

ഇത് കേട്ട് ജനങ്ങൾ മൂക്കത്തു വിരൽ വച്ചു . സ്തോമയഷ്ടി ഉത്തമ സഹോദരനാണെന്നും , സഹോദരിയുടെ നന്മയ്ക്കായി പ്രവർത്തിക്കുന്നവനെന്നും ആൾക്കാർ പുകഴ്ത്തി . ജിതൻ വളരെയേറെ അപമാനിക്കപ്പെട്ടു .ലീലയാ കരഞ്ഞുകൊണ്ട് ആ പാവം വേദചിന്തനവുമായി അലഞ്ഞുതിരിഞ്ഞു . ഒടുവിൽ ഹിമാലയത്തിൽ എത്തി ശിവനെ തപസ്സു ചെയ്തു സിദ്ധി നേടി , മുനിയായി മാറി .

ഈ മുനി അടുത്ത ജന്മത്തിൽ ധർമ്മദേവന്റെ കുലത്തിൽ പിറന്നു . അപ്പോൾ ഇദ്ദേഹത്തെ നാരായണമുനി എന്ന് അറിയപ്പെട്ടു . ഈ മുനിയാണ് കൃഷ്ണനായി ജനിച്ചത് .പഴയ സ്തോമയഷ്ടിയാണ് രുക്മി . വജ്രബാഹു ആണ് രുക്മിയുടെ പിതാവായ ഭീഷ്മകൻ . [ മഹത്പുരണം , ജ്ഞാനവല്ലി , ഖണ്ഡം 6 ]

അവലംബം തിരുത്തുക

[1] [2] [3]

  1. [http://www.sacred-texts.com/hin/m05/m05159.htm ] Ganguly's translation of mahabharatha.
  2. [http://www.kasarabada.org/bhagavatam%2062.html ] bhagavatham dashamaskandam chapter61.
  3. [ബ്രഹ്മവൈവർത്ത പുരാണം dc books , 18 puranas series] ബ്രഹ്മവൈവർത്ത പുരാണം ശ്രീകൃഷ്ണ ജന്മഖണ്ഡം , അദ്ധ്യായങ്ങൾ 105 മുതൽ 109 വരെ.
"https://ml.wikipedia.org/w/index.php?title=രുക്മി&oldid=2837593" എന്ന താളിൽനിന്ന് ശേഖരിച്ചത്